Hvernig á að stjórna Háskólum?

Á að stjórna háskólum eins og her, fyrirtæki, lisatsmiðju eða láta þá stjórna sér sjálfir?

Páll Skúlason heimspekingur og fyrrverandi rektor Háskóla Íslands hefur skrifað bókina Háskólapælingar, þar sem hann fjallar um þessar spurningar.

Hann telur mikilvægt að reka háskóla ekki eins og fyrirtæki eða sveitarfélagi. Jafningjastjórn er lykillinn að velgengni háskóla, sem smiðju hugmynda og nýunga, bæði fyrir fræði og samfélög.

Jón Torfi Jónasson kynnti bókina ágætlega í skeyti á starfsmenn HÍ:

Í inngangi að Háskólapælingum dregur Páll fram nokkur aðalatriði hugmynda sinna, sem hann ræðir síðan í ýmsum köflum bókarinnar. Hann rekur í örstuttu máli sögu evrópska háskólans – sjá líka Tvær hugmyndir um mótun háskóla  – og að vissu marki þess bandaríska, sem hann gerir að umtalsefni síðar og dregur í máli sínu athygli m.a. að tvennu. Í fyrsta lagi hve rætur háskóla eru margvíslegar, það var ekki aðeins ein lykilhugmynd um háskóla heldur voru þær fleiri. Í öðru lagi bendir hann á að háskólar hafa alla tíð þurft að finna jafnvægið á milli þess að þjóna fræðunum og samfélaginu, - það sé ekki nýtt úrlausnarefni; birtingarmyndir þessara krafna kunna samt sífellt að breytast.

Samt sem áður telur hann fræðimennskuna, sem nefnd var í upphafi, sameina háskóla bæði fyrr og síðar – samanber einnig kaflann Eðli og tilgangur fræðilegrar hugsunar (en hún er að mati Páls víðara hugtak en rannsóknir). Þetta eðli háskólastarfs, sem getur tilheyrt öllum greinum háskólastofnunar, á að vera sameinandi afl og er ástæða þess að mjög ólíkar greinar geta og eiga að vinna saman á einum vettvangi og renna þannig stoðum undir starf hvor annarrar og gæta sameiginlegra hagsmuna, þótt hin sérhæfðu verkefni séu mýmörg og að ýmsu leyti gjörólík. Hann telur að háskólafólk um allan heim eigi sér sameiginlega hugsjón eða spurningu: „Hvernig getum við skilið heiminn og hvernig getum við, með skilningi á honum, breytt honum til hins betra?“

Páli verður tíðrætt um sérstöðu háskólans sem menntastofnunar sem þarf að starfa sjálfstæð og óháð ríkjandi valdaöflum eða valdhöfum samfélags. Páll glímir við hvað eigi að einkenna stjórnun háskólastofnunar, m.a. í kaflanum Markmið og skipulag háskóla, þar sem hann rökstyður að menntastofnun, háskóli, skuli hvorki vera rekin sem þjóðríki né viðskiptafyrirtæki, heldur eigi að taka mið af því að vera samfélag fræðimanna, sem hafi helgað sig lærdómsiðkun - það kalli á jafningjastjórnun. En þar sem hann leggur svo ríka áherslu á einingu stofnunarinnar og þann styrk sem í henni felst þá eigi yfirstjórnin að vera öflug, hún stilli saman strengi og virki samlegðina. –En jafnframt þurfi að viðurkenna dreifða stýringu í ýmsum málum. Hann telur einnig að stjórnun í jafn margslunginni stofnun og háskóli er sé mjög krefjandi, þannig að fleira komi við sögu en hrein akademísk mál og stjórnskipanin verði að taka mið af því.

Páll kemur víða við. Honum er hugleikið siðferði þekkingarleitarinnar og raunar háskólastarfsins alls og fjallar um þekkingardyggðir ásamt ýmsum álitamálum í háskólaheiminum í Kreppa háskóla og kjarni háskólastarfs. Hann telur að háskólakennsla sé lifandi vettvangur þekkingarsköpunar og að kennsla og rannsóknir fari vel saman. Mikilvægur hluti þeirrar fléttu er að nemendum sé innrætt gagnrýnin og greinandi hugsun. Hann hamrar á því að háskóli sé samfélag starfsfólks og nemenda sem eigi að spegla öflun, miðlun og varðveislu þekkingar og hlúa að öllum þáttum þess starfs.

Í ritgerðum og erindum Páls birtist mikilvæg og sterk hugsjón um háskóla sem hann þróar og setur fram frá fleiri en einu sjónarhorni. Hann ræðir jafnframt fjölmörg álitamál sem verið hafa efst á baugi bæði í íslenskri og alþjóðlegri umræðu um háskóla, sem hann hefur sjálfur tekið virkan þátt í. Hjá Páli birtist afar sterk krafa um að þessi mál séu rædd, ekki síst innan Háskólans eða háskólanna – sennilega er umræða tengd rektorskjöri afar gott tilefni til þess – þótt samtalið eigi vitaskuld sífellt að vera lifandi.

Í apríl komandi munu starfsmenn Háskóla Íslands velja sér nýjan rektor. Vonandi svara frambjóðendur kalli Páls, sem ítrekað er í skrifum Jóns Torfa (feitletrað hér að ofan).