Hólategundir

Í síðustu viku minntist ég á ráðstefnu um tegundamyndun sem haldin var á Háskólanum á Hólum. Dagskrá ráðstefnunar var birt á vef Hólaskóla, ásamt einhverjum myndum og stuttri lýsingu.

Margir erlendu gestanna eru þungdarviktarmenn á sínu sviði, t.d. hefur Ulf Dieckmann birt töluleg líkön af myndun tegunda og einnig líkön sem lýsa því hvernig stofnar þróast vegna veiða. Hann hélt einmitt erindi hérlendis í fyrra um þetta efni (Mikilvægi líffræði þorskins fyrir fiskveiðistjórnun).

Andrew Hendry, við McGill háskóla í Kanada hefur lagt áherslu á samspil vistfræðilegra og þróunarfræðilegra þátta. Hann hefur rannsakað breytileika í nokkrum fiskitegundum, en einnig hraða þróun í finkunum á Galapagos.

Thomas B. Smith, við UCLA, hefur stundað rannsóknir á tegundum í hitabeltinu, með áherslu á varðveislu (conservation biology). Rannsóknir hans og félaga hans hafa sýnt að viststigar (ecotones) - svæði þar sem tvö búsvæði mætast (t.d. gresja og frumskógur) - virðast stuðla að myndun líffræðilegs fjölbreytileika. Þetta skiptir máli varðandi varðveislu tegunda og lífríkisins.

Kerstin Johannesson, við Gautaborgarháskóla, rannsakar breytileika og vistfræði nokkura fjörubobbategunda. Það var sláandi að sjá hversu mikill munur er innan tegunda, og hversu sterka fylgni afbrigðin sýndu við mismun í búsvæðum. Í klettóttri fjöru sem brimið brýtur á finnast aðallega litlir bobbar með léttar skeljar, þeir fela sig í glufum og holum í klettunum. Í stórgrýtisfjörunni og þanginu eru bobbarnir stærri og með miklu sterkari skel. Á því svæði er mikið um krabba sem veiða bobbana. Samt sem áður geta bobbarnir í klettafjöru og þangfjöru æxlast og eignast afkvæmi. Það er augljóst að vistfræðilegi þrýstingurinn, brimið og krabbarnir, eru það öflugur að eiginleikar stofnanna þróast mjög hratt.

Þetta var gegnum gangandi þema fundarins, ferlar vistfræði og þróunarfræði tvinnast saman oftar en okkur grunaði.

Einstakt tilfelli

Spurning er ekki hvort að sjáendur geti rambað á lík?

Heldur hvort þeir séu líklegri til að finna lík en aðrir?

Við höfum tilhneygingu til að muna sérstök tilfelli, og erum því miður tilbúin að álykta stórt í slíkum tilfellum. Fjallað er  um þetta t.d. í Ertu viss?, Brigðul dómgreind í dagsins önn (Thomas Gilovich).

Sjáandi vísaði á lík

Frétt af gerð 2

Vísindafréttum má skipta í nokkrar flokka.

Í fyrsta flokki eru tíðnid af framfaraskrefum (maður á tunglinu, erfðamengi mannsins raðgreint, ný lækning við krabbameini). 

Í öðrum flokki eru hræðslufréttir (hættuleg padda, vírus, baktería eða sjúkdómur sem drepur fólk).

Í þriðja flokki eru fyndnar fréttir (konur með stórar tær hafa meiri kynþörf, froskar aldir á bjór rata betur en aðrir froskar...).

Í fjórða flokki eru "stolt þúfunnar". Vísindamenn ættaðir úr þorpinu eru ræddir í þorpsblaðinu, sem og örninn sem verpir í hólmanum og sjaldgæfa jarðfræðilega fyrirbærið í fjallinu.

Í fimmta flokki eru vísindaleg klúður, t.d. ef vísindamenn svindla, sprengja upp heilt þorp, opinbera kynþáttafordóma sína eða kvenhatur.

Í raun og veru eru vísindalegar framfarir hægar, þær gerast í litlum skrefum og erfitt að benda á að eitthvað eitt skref sé merkilegra en annað. Er frétt af froski í Indonesíu merkilegri en frétt af froski í Nigaragva.

Skrifið inn aðra flokka í athugasemdir ef þeir birtast ykkur, í draumi eða eldi.

Vísindamenn óttast nýja bakteríu

Hver er hættan af erfðabreyttum lífverum?

Andstæðingar erfðabreyttra lífvera hafa tilhneygingu til að mála skratta á vegginn. Vandamálið er að þeir eru lélegir málarar, og líkjast skrattarnir oft slettuverkum Jackson Pollocks frekar en nákvæmri mynd af ógn.

Í vor tók ég þátt í umræðufundi á vegum Gaiu, nemenda í umhverfis og auðlindafræði við Háskóla Íslands. Yfirskriftin var líffræðilegur fjölbreytileiki og erfðabreyttar lífverur. Flestir frummælenda voru á móti erfðabreyttum lífverum, en enginn þeirra tilgreindi nákvæmlega hvaða hætta hlytist af þeim.

Margir voru mótfallnir erfðabreyttum plöntum vegna þess að stór amerísk fyrirtæki selja erfðabreytt fræ og skordýraeitur í sama pakka. Sömu fyrirtæki eru með svo gott sem einokunarstöðu á fræmarkaði og halda bændum í nokkurskonar vistarböndum. Þar sem erfðabreyttar plöntur eru hluti af viðskiptalíkani fyrirtækisins, þá eru þær slæmar. Með sömu rökum væri hægt að halda því fram að ritmál væri hættulegt, fyrst að Adolf Hitler, Josef Stalín og Pol Pot notuðu allir ritmál.

Við höfum áður rakið hvað felst  í erfðabreytingu og fært rök fyrir því að erfðabreyttar plöntur séu í eðli sínu ekki frábrugðnar öðrum lífverum. Ræktandi getur erfðabreytt plöntu með hefðbundnum aðferðum, með því að hella nægilega miklu af blóði sínu á milljónir fræja eða með því að beita erfðatækni. Afleiðingin er sú sama, erfðasamsetning plöntunar breytist og þar með getur einhver eiginleiki sem genin hafa áhrif einnig breyst (fræin verða þolin gagnvart skordýraeitri eða þyngd þeirra eykst um 0.001 g).

Hér með óska ég eftir almennilegri skilgreiningu á hættunni sem stafar af erfðabreyttum lífverum!

Hvað haldið þið að gerist ef erfðabreyttar plöntur dreifast út í náttúruna?

Jón Bjarnason virðist vera að bregðast við þrýstingi frá hagsmunahópum. Lífræni, hráfæðis, heilsuiðnaðurinn er vissulega minni í sniðum en hefðbundinn matvælaframleiðsla, en þeirra sölumennska gengur mikið til út á að kasta rýrð á venjulegan mat, og selja síðan þeirra sérútbúnu töfralausn (hvort sem hún er Acai-berjablanda, Ópal úr hvönn eða vallarfoxgras-vellingur í kældu staupi). Rökvillan er sú að, jafnvel þótt að neysluvenjur nútímamannsins geti kynnt undir "velmegunarsjúkdóma" þá er alls óvíst að "töfralausnin" færi fólki nokkra bót. Í mörgum tilfellum hefur verið sýnt að bætiefni hafi engin, eða jafnvel skaðleg áhrif (E - vítamín t.d.).

Gamaldags einfalt matarræði (blanda ávaxta, kornmetis og dýraafurða), hófsemi og hreyfing er hins vegar  erfiðari pakki að selja. Því er mikilvægt (fyrir heilsuspekúlantana) að flækja hlutina, þyrla upp ryki og vekja hræðslu, og vera síðan með bækur, snældur, diska, pillur, hálsklúta, eyrnakerti, kristalla, blóðögðuhúðflúr og HIV-drepandi sinnepssmyrsl fyrir forhúðina til sölu fyrir "sanngjarnt" verð*. 

Snúum okkur aftur að spurningunni "Hvað haldið þið að gerist ef erfðabreyttar plöntur dreifast út í náttúruna?"

Mitt svar er: ekki neitt.

Erfðabreyttar plöntur þurfa að berjast fyrir tilvist sinni eins og aðrar plöntur. Langflestar plöntur sem notaðar eru til ræktunar eru "bæklaðar" af ræktun fyrir ákveðnum eiginleikum, og þurfa að treysta á inngrip mannsins til að lifa af á akrinum. Ef maðurinn hyrfi af jörðinni er lang-lang-lang líklegast að rætkunarplöntur okkar (og þar með þær erfðabreyttu) hyrfu á nokkrum kynslóðum, þegar illgresi, tré og aðrar plöntur ryddust inn á akra okkar og tún.

Sojabaunaplanta sem hefur verið erfðabreytt og í hana sett gen sem gerir hana þolna gegn illgresiseyði er jafn illa stödd og venjuleg sojabaunaplanta sem notuð er í ræktun. Nema þegar viðkomandi illgresiseyði er sprautað.**

Ef við gerum ráð fyrir versta tilfelli (það eru mjög mörg EF á þeirri leið) gæti orðið til eitthvað illgresi sem myndi vaða yfir allt og þola allar gerðir illgresiseyða.

Illgresi þyrfti að ná mjög umtalsverðri útbreiðslu til að verða að einhverri hættu, því það eru ekki til neinar tveggja metra háar plöntur sem ganga og slá niður fólk með eitruðum fálmurum (sbr. The Triffids). Illgresi er til trafala, en það ógnar ekki heilsu fólks eða lífi. Ágengar tegundir ógna líffræðilegum fjölbreytileika, en myrða ekki fólk í húsasundum.

Ef versta tilfelli verður að veruleika, og illgresiseitrin virka ekki á hina "hættulegu" plöntu þá er tilvist okkar stefnt í voða, sjálfvirðing okkar og tign væri horfin því við gætum þurft að gera dálítið skelfilegt.

Krjúpa og reyta arfa.

*Sanngjarnt þýðir að þú fáir laun fyrir það erfiði að búa til virkilega flókna þjóðsögu og "heilstæða" heilsumynd.

Viðbót (gleymdist í fyrstu útgáfu pistils)

** Bandarískar rannsóknir hafa fundið dæmi um erfðabreyttar plöntur í náttúrunni. Nýverið fundust í vegkanti (þ.e. náttúrunni) erfðabreyttar Canolaplöntur - sem eru þolnar gagnvart Roundup - algengum illgresiseyði. Fjallað er um þetta í frétt NY Times Canola, Pushed by Genetics, Moves Into Uncharted Territories. Miðað við andstöðuna við erfðabreyttar plöntur er viðbúið að þessi tíðindi veki upp ákveðna móðursýki, og því fannst mér mikilvægt að ræða þetta mál áður en tilfinningarnar taka völdin.

Leiðrétting: Í fyrstu útgáfu stóð Krjúpa niður og reyta arfa. Ég veit ekki um neinn sem krýpur upp.

Eldri pistlar um erfðabreyttar lífverur:

Rangfærslur um erfðabreytt bygg

Nánar um rangfærslur um erfðabreytingar

Umræða um erfðabreyttar lífverur

Erfðabreyttar lífverur, efasemdum svarað

Kæra fjölskylda

Skylda að merkja sérstaklega erfðabreytt matvæli

Búum til tegundir...

Í síðustu viku sat ég ljómandi skemmtilegan fund um tilurð tegunda (speciation). Uppruni og eðli tegunda er eitt af megin viðfangsefnum líffræðinga. Hvenær eru tvær hænur af sömu tegund og hvenær eru þær af ólíkum tegundum?

Á nítjándu öld héldu sumir því fram að kynþættir manna væru í raun afmarkaðar tegundir. Desmond og Moore færðu rök fyrir því að það hafi verið ástæðan fyrir því að Charles Darwin heillaðist af ræktuðum dúfum og fjölbreytileika hundakynja.

Á Hólum í Hjaltadal var í nýliðinni viku haldin fundur á vegum samevrópsks verkefnis sem heitir því töfrandi nafni FroSpects (öll EU verkefni verða að bera snaggarlega nöfn, með tilheyrandi atlögu að málvitund og velsæmi). Fundurinn var hinn fjörugasti, fjallað var um bleikjur og hornsíli og urriða og aðra fiska...og reyndar örlítið um marflær, snigla og finkur. Rauði þráðurinn var að vistfræðingar og þróunfræðingar huga nú meira að ferlum tegundamyndunar en mynstrum í breytileika tegunda og afbrigða ("from pattern to process" - var frasi fundarins). Sem erfðafræðingi fannst mér öll vistfræðin frekar loðin og erfitt að henda reiður á hlutfallslegt mikilvægi þeirra þátta sem ræddir voru (stofnstærð, valkraftar, umhverfissveiflur, stofnasögu o.s.frv.). Vonandi tekst okkur að nýta reynslu okkar í þróunarfræði til að læra eitthvað um bleikjuafbrigðin í Þingvallavatni.

Ásamt félögum okkar við HÍ og á Hólum komum við nú að rannsókn á vistfræði, erfðabreytileika og þroskun í íslenskra bleikjuafbrigða. Mér þykir það sérstaklega forvitnilegt að í íslenska bleikjustofninum virðast dvergafbrigði hafa þróast nokkrum sinnum (niðurstöður Bjarna Kr. Kristjánssonar, Kalinu Kapralovu og Sigurðar S. Snorrasonar). Það þýðir að náttúran hefur sett um endurtekna tilraun, sem við þurfum bara að kíkja á. Ein spurning sem brennur á okkur er: urðu dvergarnir til á sama hátt í öllum tilfellum? Ég hef ekki hugmynd um hvað mun koma upp úr krafsinu.

Hár af Elvis Presley hefur lækningamátt

Á plánetu langt í burtu, eftir milljarð ára og tilurð lífs, mannvera og rokktónlistar. Þær fregnir ganga fjöllum hærra að hár úr handakrika mesta klassíska tónskáldi Finnlandíu Elvinus Preiisleiiunomi hafi lækningamátt.

Handakrikalækningafélagið tók þetta benti hinsvegar á að ekki væri um að ræða hár úr krika Elvinus sjálfs heldur sonum hans Kýrhausinus og Nautheimskus. Hvorugur þeirra hafði verið klónaður eins og Elvinus sjálfur, og því ómögulegt að hár úr handakrikahölum þeirra gætu læknað nokkurn þróaðan (eða óskapaðan) hlut.

Myndarleg ekkja með barn á hnénu sagði hjartnæma sögu af því hvernig hár Elvinusar (reyndar Kýrhausinus og Nautheimskus) læknuðu kvef sem hafði plagað hana í 54 klst samfleytt og var þess fullviss að hárin dyggðu til að lækna heilablæðingu og fótaóeirð, hitasótt og kynkulda, svitaböð og hjartasorg. Það skipti engu máli þótt faraldsfræðingar sýndu fram á að hárin væru hin mesta meinsemd, og orsökuðu lungnakrabba ef þau væru reykt, magasár væri þeirra neytt og heilaskemmdir ef þeim væri undir varir troðið. Hárin seldust eins og heitar lummur, og Abbakúkar í krukkum urðu að víkja sem helsti lukku og lækningargripur plánetunar.

Að endingu varð ljóst að handakrikar Elvinusar gamla hefðu tæplega geta staðið undir framleiðslu og sölu á þeim 15.000.000 rúmmetrum af Elvinusarhári sem seldir voru á plánetunni á hverju ári. 

Og ekkert breytist.

Eftirskrift, lesist í samhengi við frett mbl.is.

Kjöt af klónuðu nauti á markað