Úr nóttu í dag - ný vitneskja í flokkunarfræði fugla: Náttfarar og skyldir hópar

Snorri Sigurðsson mun fjalla um doktorsverkefni sitt í erindi Líffræðistofu HÍ, föstudaginn 15. febrúar (kl.12:30 í stofu 131). Erindið kallast Úr nóttu í dag - ný vitneskja í flokkunarfræði fugla: Náttfarar og skyldir hópar. (Recent developments in avian systematics: The Nightjars and their allies.)

Með sívaxandi framboði á sameindagögnum hefur flokkunarfræði (systematics) lífvera gengið undir miklar sviptingar á síðustu áratugum. Fuglar eru þar engin undatekning og hefur hin klassíska flokkun fugla á öllum stigum (ættbálkar, ættir, ættkvíslir, tegundir) tekið töluverðum breytingum með vaxandi vitneskju um skyldleikatengsl og þróunarsögu helstu fuglahópa. Það viðfangsefni sem hefur reynst hvað flóknast er að greiða úr tengslum milli ættbálka og jafnvel ætta Nýfugla (Neoaves) en til þeirra tilheyra allir núlifandi fuglar utan Strútfugla, Hænsnfugla og Andfugla. Með mikilli gagnasöfnun á síðustu árum hefur flokkunarfræðingum tekist að setja saman ágætlega burðug flokkunartré þó enn séu sumir hópar fugla til vandræða. Margt kemur á óvart á þessum nýju flokkunartrjám.

Einn hópur sem hefur verið nokkuð til vandræða eru svokallaðir Húmgapar (Caprimulgiformes) þar sem fyrirfinnast ættir náttfugla svo sem náttfarar (Caprimulgidae) og froskmunnar (Podargidae) auk fleiri hópa. Þær ættir sem tilheyra Húmgöpum eru frumstæðar og komu fram hratt og snemma í þróunarsögu Nýfugla eins og reyndar margar aðrar ættir núlifandi fugla. Nýlegar rannsóknir hafa sýnt fram á að Svölungar (Apoidae) og Kólibrífuglar (Trochilidae) eru náskyldir Húmgöpum sem er athyglisvert því þar er ekki um náttfugla að ræða.

Fyrirlesarinn Snorri Sigurðsson hefur nýlokið doktorsnámi í Bandaríkjunum þar sem hann rannsakaði flokkunarfræði Húmgapa og nýtti sér öflugan safnkost og rannsóknaraðstöðu við American Museum of Natural History í New York. Meðal þess sem hann ræðir í erindi sínu er flokkunartré Húmgapa sem hann byggir á bæði sameindagögnum og gögnum byggðum á útlitseinkennum. Einnig sýnir hann niðurstöður úr rannsóknum sínum á flokkunarfræði Náttfara (Caprimulgidae) sem er ein tegundaauðugusta ættin í ættbálknum og hvernig hann nýtti flokkunartré byggð á sameindagögnum til að kanna uppruna, líflandafræði og sögu búsvæðavals Náttfara í Ameríku.

Mynd af þróunartré Náttfara var gerð af Snorra Sigurðssyni.

Önnur erindi líffræðistofu vorið 2013 verða auglýst á vef Líf og umhverfisvísindastofnunar.

Erindið verður flutt á íslensku, í stofu 131 í Öskju, náttúrfræðahúsi HÍ. Aðgangur er ókeypis og allir eru velkomnir með húsrúm leyfir.

Nemendur eru sérstaklega hvattir til að mæta

Þetta eru ekki tækni og vísindi

Nú toppar mbl.is sjálft sig, með því að setja frétt um skáldskap stjörnuspekings inn sem tækni og vísinda frétt.

Þetta er svona ámóta og segja að fréttir af bruna í Breiðholti eigi heima undir kosningar eða úrslit úr körfunni falli undir Bíla.

Margir hafa bent á að fræði og vísindi séu ekki bara misskilin í samfélagi nútímans. Heldur séu þau vísvitandi fótum troðin. Það eru mörg svona dæmi, t.d. af kerfisbundnu stríði olíu og gasfyrirtækja gegn loftslagsvísindum, atlögum bókstafstrúaðra kristinna og múslima gegn þróunarkenningunni, og gagnrýni lífræna geirans á erfðatækni og nútíma ræktun.

Mark Henderson hefur  gert þetta að kjarna bókar sinnar The Geek Manifesto. Ég hóf lestur þeirrar bókar eftir að Guðni Elísson mærði hana, og hef ekki orðið fyrir vonbrigðum.

Hlutverk vísinda í samfélagi nútímans er dálítið óljóst. Flestir eru tilbúnir að meðtaka afurðir fræðilegra eða tækniframfara, í formi t.d. lyfja, meðferða, farartækja eða farsíma. En ótrúleg margir afneita afdráttarlausum niðurstöðum vísindanna í öðrum málum, samanber dæmin hér að ofan.

J. Monod var sameindalíffræðingur sem ræddi ítarlega hlutverk og heimspeki vísinda. Afstaða hans var mjög afdráttarlaus, hlutlægni vísindanna er mikilvægust. Hlutlægni gerir okkur kleift að skera úr um ævaforn álita mál. Ef ég skil hann rétt þá segir Monod að það sé okkar siðferðilega skylda að setja hlutlægnina ofar öðru, því annars munum við eyða of mikilli orku og tíma í vitleysu og gagnslausa iðju.

Tækifæri gefst á að kynnast Monod betur á málþingi sem haldið verður síðdegis í Öskju Náttúrufræðahúsi HÍ. Allir velkomnir og aðgangur ókeypis.

Málþing Líffræðistofu HÍ um Tilviljun og nauðsyn - málþing um meistarverk J. Monod

8. febrúar 2013 - 16:00 to 18:00 

Ár snáksins verður stormasamt

Saga Jacques Monod og rannsókna hans

Franski líffræðingurinn Jacques Monod fékk Nóbelsverðlaunin í Læknisfræði og lífeðlisfræði árið 1965, ásamt samlöndum sínum Francois Jacob og Andre Lwoff. Hann er einn merkilegasti sameindalíffræðingur síðustu aldar.

Monod gaf út bókina Tilviljun og nauðsyn árið 1970, sem Guðmundur Eggertsson prófessor hefur þýtt yfir á íslensku. Föstudaginn 8. febrúar 2013 verður haldið málþing um Monod, bók hans og áhrif hennar (Tilviljun og nauðsyn, meistaraverk franska nóbelsverðlaunahafans Jacques Monod). Það verður kl. 16:00 í Öskju - náttúrufræðihúsi HÍ (ókeypis og öllum opið). Fyrst verða stutt erindi:

• Guðmundur Eggertsson: Jacques Monod og Tilviljun og nauðsyn
• Ólafur S. Andrésson: Sykrugengi og fleira sætt - rannsóknir Monod
• Björn Þorsteinsson: Monod um siðfræði og samfélag
• Luc Fuhrmann: The impact of "Chance and Necessity" in the 70s

Og svo léttar veitingar.

Guðmundur Eggertsson var í viðtali í Víðsjá 5 febrúar 2013. Þar sagði hann meðal annars að Monod geri mikið úr þætti tilviljunarinnar í þróun lífsins (og etv. starfsemi). Það er alveg rétt, því að tilviljanakenndar breytingar á erfðaefni eru hráefni þróunarinnar. Þróunin er hins vegar ekki endilega handahófskennd, vegna þess að náttúrulegt val möndlar með erfðabreytileikann. Náttúrulegt val er nefnilega kraftur sem slípar til og betrumbætir stofna lífvera og tegundir, kynslóð fyrir kynslóð.

Leiðrétti síðustu málsgreinina síðdegis 7. febrúar.

Lífrænar kartöflur eru stressaðari en venjulegar kartöflur - hverjar eru afleiðingarnar?

Nýleg rannsókn kannaði genatjáningu í kartöflum sem ræktaðar voru á tvo ólíka vegu. Um var að ræða sama kartöfluafbrigðið, en þær voru ræktaðar á hefðbundinn hátt, eða á lífrænan hátt.

Genatjáning í öllu erfðamenginu var könnuð - þ.e. í tugþúsundum ólíkra gena. 

Í ljós kom að ræktunaraðferðin hafði áhrif á genatjáninga, í lífrænt ræktuðu kartöflunum var marktækt meiri tjáning á stress og varnargenum ýmiskonar.

Það sýnir óyggjandi að lífræn ræktun er stressandi fyrir kartöflur, og e.t.v. aðrar nytjaplöntur.

Spurning er hvort að þetta hafi einhverjar afleiðingar fyrir heilsu neytenda?

Kevin Folta visindamaður í Flórida hefur bent á að á landsvísu er jákvætt samband milli aukinnar neyslu lífrænna afurða og tíðni einhverfu.

Gögnin spanna 30 ára tímabil, frá  1980 til 2010 og sterk fylgni á milli breytanna.

Hefur Folta sannað að lífrænt ræktaðar afurðir valdi  einhverfu?

Aðrir hafa bent á að hlutfall erfðabreyttra matvæla (GMOfoods) hefur aukist samfara aukinni tíðni sykursýki og krabbameina í BNA.

Er þá sannað að erfðabreyttur matur veldur sykursýki og krabbameinum?

Svarið við báðum spurningum er NEI.

Fylgni sannar EKKI orsakasamband.

Rökvillan sem Folta setti fram var af sama meiði og sú sem andstæðingar erfðabreyttra lífvera halda á lofti.

Folta dró fram áþekkt dæmi, til að reyna að sýna fram á hversu hættulegt það er að halda að fylgni staðfesti orsakasamband.

Vigdísi Stefánsdóttur er þökkuð ábendingin.

Pistill Kevin Foltes er aðgengilegur á netinu: Organic Food Causes Autism and Diabetes 4. feb 2013.

Heimild um genatjáningu í kartöflum:

The Identification and Interpretation of Differences in the Transcriptomes of Organically and Conventionally Grown Potato Tubers Jeroen P. van Dijk, Katarina Cankar, Peter J. M. Hendriksen, Henriek G. Beenen, Ming Zhu, Stanley Scheffer, Louise V. T. Shepherd, Derek Stewart, Howard V. Davies, Carlo Leifert, Steve J. Wilkockson, Kristina Gruden, and Esther J. Kok Journal of Agricultural and Food Chemistry 2012 60 (9), 2090-2101

Tveimur sögum fer af fundi Ríkharðs konungs

Í vikunni tilkynntu vísindamenn við Háskólann í Leicester að þeir hefðu fundið bein sem væru leifar Ríkharðar konungs III, sem lést í orrustu 1485.

Gögnin sem liggja ályktun þeirra til grundvallar eru, aldur beinann, áætlaður aldur mannsins, verksumerki um sár og högg, hryggskekkja og DNA gögn (úr beinunum og núlifandi ættingjum Ríkarðs).

Sagnfræðingar og erfðafræðingar eru ekki fyllilega sannfærðir um ályktanir Leicester-manna. Ég vík hér stuttlega að erfðafræðinni. Milli Ríkharðs III og núlifandi ættingja eru 18 kynslóðir, sem þýðir að frekar litlar líkur eru á að finna erfðamerki sameiginlegt þeim tveimur. Í hverri kynslóð fær maður helming erfðaefnis síns frá hvoru foreldri. Þannig að genin sem Ríkharður og ættinginn deila eru mjög fá.

Vísindamennirnir sýna 30 basa bút af hvatberalitningi sem er eins á milli þessara tveggja. Það er vísbending um að þeir séu skyldir, en ekki sönnun. Aðal málið er hveru algeng þessi útgáfa af hvatbera litningnum er í Englandi. Það er gagnrýnin sem Alok Jha vísindablaðamaður á The Guardian útskýrir (Richard III skeleton raises bone of contention over DNA evidence).

Þegar ég lærði sögu í barnaskóla var mikil áhersla á kónga og stórveldi, hernaðarsögu og landvinninga. Mér fannst þetta reyndar afburða skemmtilegt, og lúslas bækur um sigra Alexanders mikla, rómaveldi og egyptana. Hins vegar er ljóst að sagnfræði nútímans er öllu þroskaðara fag. 

Þess vegna kemur töluvert á óvart að fólk skuli leggja mikið á sig til að finna bein horfinna konunga. Já eða sannfæra sig og aðra um að bein sem þeir fundu, séu úr dauðum konungi.

Ítarefni:

Richard III's scarred skeleton becomes a battlefield for academics: Leicester enjoys its moment in the spotlight as discovery of last Plantagenet king's bones sparks fierce debate among historians Maev Kennedy The Guardian, Monday 4 February 2013.

 

Richard III skeleton raises bone of contention over DNA evidence: A mitochondrial DNA match does not always yield perfect results as two people could have the same type simply by chance Alok Jha, The Guardian, Monday 4 February 2013

Richard III - Extraction and analysis of DNA - Leicester University

Ríkharður III. er fundinn