Grunnannsóknir á tímum kreppu og hlutverk háskóla

Eiríkur Steingrímsson og Magnús Karl Magnússon við Læknadeild HÍ hafa birt tvær greinar um hlutverk háskóla og mikilvægi grunnrannsókna í Fréttablaðinu. Þeir leggja áherslu á að grunnrannsóknir séu leið að nýrri þekkingu, bæði hagnýtri og fræðilegri. Og að háskólar sem ekki leggi áherslu á rannsóknarhlutverk sitt geti ekki talist merkilegir álitsgjafar þegar samfélagið leitar til þeirra:

Geta háskóla til að sinna samfélagslegu hlutverki sínu er í beinu sambandi við rannsóknavirkni þeirra. Það er lítið mark takandi á háskóla sem ekki tekur rannsóknahlutverk sitt alvarlega. Slíkur háskóli getur ekki haft þau áhrif á samfélag sitt sem allar þjóðir leitast eftir: hlutlausa, faglega umfjöllun, rannsóknatengda nýsköpun og almenna eflingu þekkingar. Allir geta verið sammála um það að sú þekking sem verður til í háskólum þarf að nýtast eins og kostur er við að bæta samfélagið. En það er ekki og á ekki að vera á ábyrgð háskólanna einna að það gerist.

Þeir segja einnig:

Nú eiga Íslendingar sjö háskólastofnanir. Engin þeirra kemst á blað yfir fimm hundruð fremstu háskólastofnanir heims, hvað þá hærra. Fjöldi háskóla á Norðurlöndunum eru á lista yfir bestu menntastofnanir heims og því ekkert sem útilokar að Ísland nái árangri hvað þetta varðar. Til að svo megi verða þarf að efla háskólana, einkum hvað rannsóknir og gæðamat varðar. Þetta kallar á endurskipulagningu og uppstokkun.

Úr grein í Fréttablaðinu 1. okt.

Þriðjudaginn 5 okt birtist greinin Fjármögnun vísindarannsókna á tímum kreppu. Þar færa þeir sterk rök fyrir mikilvægi grunnrannsókna og sérstaklega Samkeppnissjóða fyrir nýsköpun og framfarir. Megin punktarnir eru:

• Hérlendis er ótrúlega litlum hluta rannsóknarfjárins varið í slíka opna sjóði sem allir geta sótt í (sjá feitletrun í texta greinar).
• Hérlendis þarf að greiða virðisauka af vörum til rannsókna, sem er fáheyrt erlendis.
• Krafa um mótframlag leiðir til þess að háskólar hampa ekki sínum bestu vísindamönnum, og dæmi eru um að vísindamenn sem fengu stóra styrki hafi verið reknir vegna þess að þeir urðu fjárhagslega íþyngjandi.

Greinin er endurprentuð hér í heild sinni.

Það er almennt viðurkennt að öflug rannsóknastarfsemi leiðir til verðmætrar nýsköpunar. Í úttekt sinni á tengslum grunnrannsókna og atvinnulífsins komst Committee for Economic Development, bandarísk samtök leiðtoga í viðskiptum og menntun, að þeirri niðurstöðu að 25% af hagvexti Bandaríkjanna eftir seinna stríð megi rekja beint til grunnrannsókna. Í efnahagsþrengingum sínum fyrir tveimur áratugum ákváðu Finnar að stórauka áherslu sína á grunnrannsóknir og völdu þá leið að nota samkeppnissjóði til að ná markmiðum sínum um aukna nýsköpun. Þeir útbjuggu því samkeppnissjóði um alla rannsóknatengda starfsemi háskóla og stofnana og stórjuku framlög til sjóðanna. Afleiðingarnar hafa ekki látið á sér standa en Finnar eru nú meðal fremstu þjóða Evrópu á þessu sviði skv. úttekt European Innovation Scoreboard.

Í efnahagsþrengingum á Íslandi hefur verið rætt um mikilvægi þess að efla nýsköpun og hefur Vísinda- og tækniráð sett sér skýra og framsækna stefnu. Henni hefur þó ekki verið fylgt eftir svo neinu nemi. Nýlega voru þó samþykkt lög um skattaívilnun vegna kostnaðar við rannsóknir og þróunarstarf. En framlög til þeirra sjóða sem helst styrkja rannsóknir og nýsköpun, Rannsóknasjóðs og Tækniþróunarsjóðs, hafa hins vegar staðið í stað í krónum talið sem þýðir að þau hafa í raun minnkað verulega að verðgildi. Þar sem íslenskir vísindamenn hafa alltaf staðið illa að vígi hvað fjármögnun varðar (enda upphæðir styrkja mun lægri hér en í flestum löndum Evrópu og Bandaríkjanna) er ljóst að staða þeirra hefur versnað að mun. Eitt lítið mál sem sýnir tómlæti stjórnvalda gagnvart rannsóknatengdri starfsemi er að hér er innheimtur virðisaukaskattur af allri rannsóknatengdri starfsemi háskóla og stofnana. Undanfarinn áratug hafa verið gerðar ítrekaðar en árangurslausar tilraunir til að fá skattinn felldan niður. Slíkur skattur er hvergi lagður á rannsóknastarfsemi í hinum vestræna heimi. Annað og alvarlegra mál er að samkeppnissjóðirnir eru einungis um 14% af framlagi hins opinbera til vísindastarfsemi og hafa verið um langt skeið. Á Norðurlöndunum eru samkeppnissjóðirnir hins vegar 30-40%. Samkeppnissjóðirnir eru besta leiðin til að styrkja vísindastarfsemi enda veita þeir fjármagni milliliðalaust til vísindaverkefna og tryggja um leið aðhald með gæðum verkefna. Slíkt eftirlit er ekki nema að litlu leyti við lýði með þeim fjármunum sem veittir eru beint til stofnana. Ef nýta á betur fé til vísindarannsókna er mikilvægt að gera það á þann hátt að það skili auknum gæðum. Ef samkeppnissjóðirnir eru efldir aukast gæði rannsóknanna þannig að meira fæst fyrir féð. Við fjárlagagerð eru fáir talsmenn samkeppnissjóða en þeim mun fleiri og aðgangsharðari talsmenn þeirra stofnana sem þiggja sitt rannsóknafé beint af fjárlögum. Því er mikil hætta á því að samkeppnissjóðirnir verði útundan og verði jafnvel skornir niður við næstu fjárlagagerð. Þau vísindaverkefni sem hafa farið í jafningjamat og þar verið metin best, eru nú í mestri hættu á að vera ekki styrkt áfram, á meðan stofnanir sem stunda rannsóknir án gæðaeftirlits fá áfram fjármagn eftirlitslaust.

Annað alvarlegt vandamál í fjármögnun rannsókna á Íslandi er krafan um mótframlag. Þetta felst í því að stofnunin sem vísindamaðurinn starfar við þarf að leggja til ákveðið mótframlag á móti styrkjum sem koma inn. Afkastamiklir vísindamenn verða því byrði á sinni stofnun. Sem dæmi má nefna að nýlega var prófessor sagt upp við Háskólann í Reykjavík. Ástæðan sem gefin var upp var sparnaður. Prófessorinn var með öndvegisstyrk frá Rannsóknarsjóði sem kallaði á mótframlög frá HR sem sennilega hafa verið skólanum of dýr og því betra að segja honum upp en einhverjum starfsmanni sem ekki var með slíkan styrk. Í flestum nágrannalöndum tíðkast hið andstæða, þ.e. styrkveitandinn veitir meðlag til stofnunarinnar sem tryggir að vísindarannsóknin getur farið fram. Þannig verður það eftirsóknarvert fyrir stofnanirnar að hafa afkastamikla vísindamenn á sínum snærum því umsvif stofnunarinnar aukast í beinu sambandi við styrkjaöflun.

Að okkar mati er því mikilvægt að: i) efla samkeppnissjóðina og tryggja að meira rannsóknafé verði veitt í gegnum þá; ii) hefja gæðaeftirlit með öllum rannsóknastofnunum og háskólum á Íslandi til að tryggja að hið opinbera greiði einungis fyrir bestu rannsóknir hverju sinni; iii) greiða meðlag til stofnunar með hverjum styrk til að tryggja að rannsóknin geti farið fram; iv) leggja niður innheimtu VSK af rannsóknastarfsemi.

Feitletrun A.Pálsson.

Athugasemdir

[Vendetta, 9.10.2010 kl. 17:05]

Þetta sýnir hvað allt er öfugsnúið hér á landi. Kotbúskapshugsunarhátturinn lifir góðu lífi. Og skattlagningin í anda kommúnismans, enda ætlazt til að eitthvað fáist fyrir ekkert. Það virðist eins og íslenzk yfirvöld hafi sama viðhorf gagnvart menntastofnunum á háskólastigi og mikilvægi rannsóknarvinnu og harðstjórn Pol Pots í Kampuchea.

[Arnar Pálsson, 11.10.2010 kl. 10:50]

Vendetta

Það er tækifæri til að færa þessa hluti til nútímalegra horfs - og nýta féð á betri hátt.

Það var bent á það í grein á síðu félags háskólakennara að fjármagn á hvern háskólanema er undir evrópumeðaltali. Fréttin heitir: Ódýrara að mennta háskólastúdenta á Íslandi en leikskólabörn.

Þrátt fyrir að "Ísland varði mestu OECD ríkja til menntastofnana árið 2007":

Ísland ver talsvert yfir meðaltali OECD ríkja til menntunar á leikskólastigi (2. sæti) og grunnskólastigi (4. sæti á barnaskólastigi og 10. sæti á unglingastigi) en er undir meðaltali hvað varðar útgjöld á nemanda á framhaldsskólastigi (18. sæti) og á háskólastigi (20. sæti).

[Vendetta, 11.10.2010 kl. 19:16]

20. sæti af 31 ríkum er býsna neðarlega. En segja þessar tölur alla söguna? Er ekki líka spurning hvernig þessu fé er varið? Er beint hlutfall milli fjárstyrks frá ríkinu og gæði menntunar? Og eru öll þessi lönd sambærileg hvað það varðar?