Vísindi eins og við stundum þau

Til hvers vísindi og hvernig eigum við að halda um þau?

Afburða popplag með hljómsveitinni Talk Talk heiti Life is what you make it. Laglínan er leiftrandi en lagið sveiflast samt á milli hófstillts trega og einlægrar bjartsýni.

Ég held því ekki fram að við getum stundað vísindi eins og okkur sýnist. Vísindi eru íhaldsamt fyrirbæri, sem byggjast á reglum og hefðum. Við verðum að nota aðferð vísinda af mikilli kostgæfni og samviskusemi. Við verðum að greina gögnin af heiðarleika, setja fram niðurstöður í samhengi við bestu fáanlegu þekkingu og taka þátt í umræðu um hugmyndir, tilgátur og niðurstöður af háttvísi og heillindum.

Ég vildi frekar fjalla um umgjörð og væntingar fólks til vísinda. Kjarninn liggur e.t.v. í tveimur spurningum.

Hvað viljum við sem samfélag gera með vísindin?

Hvers væntum við sem samfélag frá vísindum?

Reynum fyrst að svara seinni spurningunni. Francis Bacon lagði áherslu á að vísindi eigi að bæta líðan og líf manna. Vísindin eru ekki bara til að seðja forvitni útvalinna (þótt það viðurkennist að forvitnir vísindamenn ganga fyrir mjög öflugu drifi) heldur þjóna mannlegu samfélagi. Vísindaleg þekking eigi að vera til hagnýtingar fyrir fólk, lönd og heiminn. Hún á að nýtast til að berjast við farsóttir, yfirstíga vandamál og bæta líðan fólks, óháð stétt eða stöðu. Nútildags telja nær allir vísindamenn sig stefna að þessu marki, þótt sumir kjósi vissulega að vinna sín verk innan fyrirtækja, sem búa til störf eða eitthvað ámóta sem hagnast fólki, þjóð og hluthöfum.

En hvað vill samfélagið gera við vísindin?

Fyrir 150 árum voru vísindi áhugamál ríkra manna eða kennara við örfáa skóla í Evrópu og Ameríku. Uppsöfnuð þekking mannkyns á lögmálum eðlisfræði, efnafræði, jarðfræði og líffræði fyllti nokkur hundruð bækur. Við vorum með takmarkaðan skilning á byggingu samfélaga, efnahagsmálum, sögu þjóða eða trúarbragða, eiginleikum mannsandans og stöðu okkar í óravíddum heimsins.

Þessir áhugamenn, oft kallaðir náttúruguðfræðingar, uppgötvuðu stórkostlega hluti. En þeir áttuðu sig líka á því hve umgjörð vísinda var rýr. Náttúrufræðingarnir og aðrir fræðimenn stofnuðu með sér félög, til að kynna niðurstöður, bæta upplýsingaflæði og leggja sameiginlegar línur. Þeir tóku sig líka til og rökstuddu mikilvægi vísinda almennt, og sérstakra verkefna, fyrir ráðamönnum.

Charles Babbage sem við fjölluðum um fyrir skemmstu, fékk t.d. dágóðar summur frá Breska ríkinu til að búa til fyrstu sjálfvirku reiknivélina. Vinur hans William Whewell, skipulagði mælingar á flóði og fjöru yfir stóran hluta Evrópu og Atlantshafs. Það verkefni var bæði fræðilega forvitnilegt og lífsnauðsynlegt því marga skipskaða mátti rekja til vanþekkingar á sjávarföllum.

Þeir félagar trúðu einlæglega á heimspeki F. Bacons, um að vísindin ættu að þjóna fólkinu. Babbage sagði t.d. að þeir ættu að gera sitt besta til að skilja heiminn eftir vísari en hann var þegar þeir fundu hann (do their best to leave the world wiser than they found it).

Það er ekki mín ætlan að svara spurningunni hér að ofan. Frekar að kynna hinn almenna borgara fyrir grunngildum vísinda og uppruna skipulagsins sem nú er við lýði. Og við félaga mína í fræða og vísindasamfélaginu vil ég leggja sömu áherslur. Vísindin, umgjörð þeirra og afleiðingar eru á okkar ábyrgð. Reynum að sinna öllum þessum verkefnum af alúð og samviskusemi.

Ítarefni:

Ljósið var hans fyrsta ást

Tölvur og ljómandi flott veisla

Philosophical Breakfast Club | Laura J. Snyder