Kerfisbundinn launamunur fræðagreina og kynja við opinbera háskóla

Eftirfarandi grein eftir nokkra kennara við HÍ birtist í Fréttablaði dagsins.

Kerfisbundinn launamunur fræðagreina og kynja við opinbera háskóla

Við opinbera háskóla á Íslandi er notast við svokallað vinnumatskerfi. Vinnumatskerfið byggir á talningum á einingum m.a. fjölda greina, tilvitnana, útskrifaðra nema, bóka o.s.frv. Kerfið hefur bein áhrif á launabónusa, launaflokk, framgöngu í starfi, eftirlaun, rétt á rannsóknarleyfum og flæði fjármagns til deilda. Kerfið er hálfgert aðhlátursefni á erlendri grund. Ástæðan er sú að ekki er hægt að bera saman ólíkar fræðagreinar eða einstaklinga sem takast á við ólík viðfangsefni með talningum á greinum.

Þrátt fyrir mikla gagnrýni í gegnum tíðina hafa fáar breytingar verið gerðar til bóta. Kerfið var hannað til að meta framlag í rannsóknum og launa ritvirkni, en er nú notað til að útdeila margvíslegum gæðum og peningum innan háskóla og hefur bein áhrif á laun. Nú stendur yfir úttekt á vinnumatskerfinu og jákvæðum og neikvæðum afleiðingum þess. Margir koma að þessari úttekt og sýnist sitt hverjum. Sýn manna stjórnast eðlilega nokkuð af því hve mikið viðkomandi fær í sinn hlut úr kerfinu.

Athyglisvert er að margir er koma beint að jafningjastjórnun vísindastarfs (að sjálfsögðu allt virt og virkt fræðafólk) hagnast beint eða óbeint á kerfinu og eiga því erfitt með að gagnrýna það. Einnig eru í nefndum sem eiga að meta kerfið innan frá, aðilar úr fögum þar sem birtingartíðni er há. Það er nokkuð ljóst að þessir aðilar eru vanhæfir, í skilningi stjórnsýslulaga, til að meta og móta kerfið, þar sem þeir eiga beinna og óbeinna fjárhagslegra hagsmuna að gæta. Úttektin sem nú stendur yfir er því meingölluð. Besta leiðin til að meta kerfið hlutlægt og vísindalega er utanaðkomandi mat erlends vísindafólks, án þess að byggt sé á sjálfsmati kerfisins og þeirra sem það þjónar. Við og fleiri höfum ítrekað bent á þetta.

Konur fá minna greitt en karlar
Annar athyglisverður eiginleiki vinnumatskerfisins er sá að konur fá minna greitt en karlar. Tölur úr vinnumatssjóði Félags háskólakennara sýna að það munar að meðaltali hundruðum þúsunda á ári hvað konur og karlar fá úr vinnumatskerfinu. Líklegt má telja að önnur áhrif t.d. á launaflokka og framgang í starfi séu síst minni. Ástæður gætu verið margar, t.d. aldursdreifing eða kynjahlutföll í mismunandi greinum, sem svo hafa mismunandi birtingarhefðir.
Brýnt er að greina vandlega hvað liggur að baki þessum kynjamun á greiðslum úr vinnumatskerfinu og öðrum áhrifum þess. Hvernig þessi launamismunun hefur þróast og dafnað í skjóli sérhagsmunagæslu, stéttarfélaga, háskólaráðs og vísindanefnda er verðugt rannsóknarefni í sjálfu sér. Kerfisbundinn launamunur kynja er óásættanlegur, á sama hátt og óásættanlegt er að fræðafólk sé metið eftir talningum eingöngu og það er óásættanlegt að fólk hafi áhrif á mótun stefnu sem umbunar því sjálfu, á kostnað starfsfélaga sinna.

Arnar Pálsson dósent við HÍ
Erna Magnúsdóttir rannsóknasérfræðingur við HÍ
Guðrún Valdimarsdóttir lektor við HÍ
Hákon Hrafn Sigurðsson prófessor við HÍ
Helga Ögmundsdóttir prófessor við HÍ
Jórunn E. Eyfjörð prófessor við HÍ
Ólafur S. Andrésson prófessor við HÍ
Pétur Henry Petersen dósent við HÍ
Sigríður Rut Fransdóttir lektor við HÍ
Stefán Þ. Sigurðsson dósent við HÍ
Zophonías O. Jónsson prófessor við HÍ
Þór Eysteinsson prófessor við HÍ

Athugasemdir

[Bjarni Kristófer (IP-tala skráð) 10.2.2016 kl. 10:32]

Fín grein og þörf umræða. Baunatalningakerfi eru hluti af fyrirtækjavæðingu háskólakerfisins, þar sem að nauðsynlegt er að geta talið allt, mælt útkomur á einhverskonar afurðum. Fræðimenn eru orðnir rannsóknarverkamenn þar sem að bónusar ráðast komist nógu mörg flök í gegnum teljarann (sbr nýtt líf). Kerfið er mannskemmandi og býr til samkeppni milli einstaklinga þar sem að allra hagur er að fólk vinni saman. 

Nú eru hugmyndir uppi um að innleiða svokallað CRIS kerfi á Íslandi - https://en.wikipedia.org/wiki/Current_research_information_system Slíkt kerfi mun telja fullt af hlutum, og vera svo líklega nýtt fyrir alskonar ákvarðanir, t.d. fjármögnum á háskólum, háskóladeildum osfrv. Þannig að það gæti enn aukið á samkeppnina og fyritækjavæðinguna.

Aðrir angar fyrirtækjavæðingjarinnar, að mínu mati, má sjá í hluta Bologna innleiðingarinnar, t.d. í ofur áherslu á námsviðmið;  mörgu því sem litið er eftir í ytri gæðaviðmiðum Gæðaráðs háskóla; ofuráherslu á beinni tengsla háskóla við atvinnulíf. 

Að mínu áliti er núna tíminn sem að akademíkerar þurfa að setjast niður og ræða um það hvað er háskóli og hvernig viljum við að hinn íslenski háskóli verði, en erlendis eru mörg vítin að varast. 

[Arnar Pálsson, 11.2.2016 kl. 15:45]

Takk Bjarni.

Ég er sammála þér um fyrirtækjavæðinguna. Það er ískyggileg tilhneyging að setja framleiðni eða peningamælistiku á alla hluti, sérstaklega eitthvað eins og vísindalegar framfarir eða listir.

Deililíkön innan háskóla og menntakerfis gera nemendur að ærgildum og kennara að slátrurum. Raunveruleg menntun er ekki mæld í útskrifuðum hausum, heldur þroska einstaklinga og því hvað þeir gera með sína þekkingu og færni. Mælistikurnar einblína á örfáa þætti en missa af heildarmyndinni.

Takk fyrir að benda á aðra anga fyrirtækjavæðingarinnar. Af því sem þú telur upp finnst mér háskalegust oftrúin á beinum tengslum við atvinnulíf. Vissulega þarf að vera farvegur fyrir hagnýtingu (atvinnu og samfélagslega!!) þekkingar, en ekki er síður mikilvægt að halda ítökum peninga utan háskóla. Háskólafólk á að geta rannnsakað veröld náttúru og manna án ítaka sérhagsmuna, fjárhagslegra eða trúarlegra.

Ég er sammála þér um hvatninguna, íslenskt vísinda og háskólafólk þarf að taka þessa umræðu alvarlega og af heillindum.