Fjörug vísindavaka

Í fyrra fór ég með fjölskyldinni í hafnarhúsið á vísindavökuna. Drengurinn hafði ljómandi gaman af tækjum og tólum sem sýnd voru, og heillaðist af vélmennum verkfræðinganna. 

Sem líffræðingi saknaði ég þess að sjá ekki hauskúpur af dýrum, iðandi gerlaræktir, myndir af frumum og DNA við eftirmyndun. Vissulega voru nokkrir fulltrúar líf og læknavísindanna á staðnum, en þeir hefðu að ósekju mátt vera fleiri.

Hluti af vandamálinu er að vísindavakan ber upp á sömu viku og umsóknarfrestur til rannsóknasjóðs Íslands. Þannig að þeir sem eru hvað ötullastir í sínum fræðum, sem skrifa flestar umsóknir hafa ekki tíma til að taka þátt í starfi vísindavöku. Kaldhæðnin í þessu er sú að rannsóknarmiðstöð Íslands sér um bæði rannsóknarsjóðinn og vísindavökuna.

Mæli samt eindregið með vökunni.

Krabbameinsfrumur eru svindlarar

Fjölfrumungar samastanda af fjölda erfðafræðilega eins frumna sem starfa saman, t.d. með því að skipta með sér verkum og sérhæfast. Frumur fjölfrumunga mynda tvo grundvallar flokka, sómatískar frumur sem mynda venjuelga vefi og stofnfrumur kynfrumna sem eins og nafnið bendir til mynda kynfrumur eingöngu.

Margskonar kerfi hafa þróast til að tryggja samskipti og samvinnu sómatískra frumna, boðskipta kerfi, vaxtarhemlar og kerfi sem segja frumum að drepa sig fyrir heildina (stýrður frumudauði - apoptosis). Einnig eru vísbendingar um að átfrumur ónæmiskerfisins tak þátt í að ganga frá sómatískum frumum sem leiðast af vegi.

Lögmál þróunar útskýrir hvers vegna slík kerfi þróast, og sýnir okkur líka að kerfin eru mikilvægust fyrir þann hluta stofnsins sem myndar afkvæmi. Þegar einstaklingar hafa lokið æxlun þá minnkar þróunarlegur þrýstingur fyrir viðhaldi þessara kerfa (og annara!) þannig að ógæfa eins og krabbamein hefur mest áhrif á eldra fólk.

En þróunarlögmál gilda líka innan fjölfrumunga. Sumar frumur verða fyrir erfðagöllum sem gera þeim kleift að svindla á vörnum fjölfrumunga. Frumur sem fjölga sér óheft veljast úr á náttúrulegan hátt og geta orðið mjög algengar. En þessi þróun er ólík að því leyti að krabbamein smitast ekki (ég veit um eina undantekningu í hundum) þannig að krabbameinsfrumulínurnar enda með viðkomandi einstaklingi. 

Þekking okkar á ferlunum sem liggja að baki óheftri frumufjölgun, ódauðleika, og íferð (metastasis) krabbameinslína hefur batnað til muna. Til dæmis sést að litningabrengl eru mjög algeng í krabbameinsfrumum, og líklegt að slíkir gallar geti ýtt undir vöxt frumna eða losað þær undan hömlum fjölfrumungsins. Mörgum spurningum er þó enn ósvarað. 

Sumum þeirra reyndi Sigríður K. Böðvarsdóttir að svara í doktorsverkefni sínu. Hún spurði um litningabrengl í frumum með ákveðna erfðagalla, og sýndi fram á að litningaendar verða sérstaklega óstöðugir í vissum hópi. Við þurfum þekkingu á þessum ferlum til að eiga möguleika á að koma böndum á svindlarana.

Vörn hennar fer fram í hátíðarsal Háskóla Íslands, föstudaginn 26 september kl. 13:00.