Gagnrýnin hugsun og háskólastarf

Birtist í Fréttablaðinu 11 nóvember 2010.

Í Fréttablaðinu þann 21. október skrifar menntamálaráðherra meðal annars: "Menntun felst ekki aðeins í að fá þjálfun í tilteknu starfi eða verklagi. Hún felst í að efla þroska sinn og skilja hvað felst í því að vera maður. Hún felst í því að temja sér gagnrýna hugsun þannig að hver og einn geti tekið sjálfstæða og gagnrýna afstöðu í flóknum málum. Lengi vel hefur þetta verið undirstaða alls háskólanáms í Bandaríkjum Norður-Ameríku að háskólanemar taka grunn í heimspeki, listum og öðrum húmanískum fögum sem á að þjóna þessum tilgangi (undirstrikun okkar [skilaði sér reyndar ekki í prentun Fréttablaðsins])." Ráðherra lýsir síðan yfir áhyggjum sínum af hnignun húmanískra greina innan háskólanna og þar sé hugsanlega að leita skýringa á skorti á gagnrýnni hugsun í íslensku samfélagi í aðdraganda hrunsins.

Í þessari grein endurspeglast sú skoðun ráðherra að gagnrýnni hugsun sé fyrst og fremst (og kannski eingöngu) þjónað af húmanískum greinum. Ef það er rétt, þá er það rökrétt ályktun að leggja þurfi mun meiri áherslu á húmanískar greinar til að efla gagnrýna hugsun og þannig bæta samfélag okkar.

Við teljum hins vegar ekki rétt að undanskilja raunvísindi og rökhugsun raunvísinda frá gagnrýnni hugsun. Rökhugsun sú sem er grunnur raunvísinda byggir á gagnrýnni hugsun. Vísindaleg aðferð og sú málefnalega umræða, oft óvægin, sem tíðkast í hinni vísindalegu aðferðafræði á sér djúpar rætur innan raunvísinda. Í rökstuðningi sínum segir ráðherra að í bandarískum háskólum sé öllum skylt að taka námskeið í húmanískum greinum til að læra gagnrýna hugsun. Það er rétt að víða er gerð krafa um að raunvísindanemar taki námskeið í húmanískum greinum en það sem vantar í röksemdarfærslu ráðherra er að þetta gildir í báðar áttir. Algengast er að allir nemendur bandarískra háskóla verði að taka námskeið í raungreinum, félagsvísindum og húmanískum fræðum. Hugsunin á bak við þetta er fyrst og fremst að nemendur öðlist breiða menntun, en að sjálfsögðu ekki sú að fólk læri gagnrýna hugsun í einhverjum afmörkuð kúrsum í húmanísku greinunum en haldi síðan áfram að læra til síns starfs eða verklags í hinum fögunum. Gagnrýnni hugsun er þvert á móti haldið á lofti á öllum stigum náms í húmanískum greinum, félagsvísindum og raungreinum.

Markvissasta leiðin til að efla gagnrýna hugsun í háskólastarfi er að stórefla vísinda- og fræðastörf við háskólana. Húmanískar greinar, raunvísindi og aðrar fræðigreinar háskólanna munu eflast og gagnrýnin hugsun fá aukið vægi ef kennarar þessara skóla eru öflugir fræðimenn sem taka þátt í alþjóðlegum vísinda- og fræðastörfum. Án gagnrýninnar hugsunar og greiningar mun vísindum ekki vinda fram. Breið þekking eflir gagnrýna hugsun og húmanísk fræði eiga ekki einkarétt á henni.

Anna Ingólfsdóttir, prófessor HR

Arnar Pálsson, dósent HÍ

Einar Steingrímsson stærðfræðingur

Guðmundur Hrafn Guðmundsson, prófessor HÍ

Inga Dóra Sigfúsdóttir, prófessor HR

Ingibjörg Harðardóttir, prófessor HÍ

Karl Ægir Karlsson, dósent HR

Luca Aceto, prófessor HR

Magnús Már Halldórsson, prófessor HR

Ólafur Sigmar Andrésson, prófessor HÍ

Snorri Þór Sigurðsson, prófessor HÍ

Þórarinn Guðjónsson, dósent HÍ

Háskólarannsóknir háskóla á tímum kreppu

Magnús Karl Magnússon og Eiríkur Steingrímsson birtu á síðasta mánuði fimm greinar í Fréttablaðið um hlutverk háskóla á tímum kreppu. Þær eru allar aðgengilegar á vef Fréttablaðsins - sem er reyndar ómögulegt að leita í, og á vefnum visindi.blog.is.

Fyrst ræddu þeir um Hlutverk háskóla og sögðu meðal annars:

Háskólar eru fyrst og fremst mennta- og rannsóknastofnanir. Hlutverk þeirra er að stunda rannsóknir og mennta fólk og þjálfa til sérhæfðra starfa. Menntunin er tvennskonar. Annars vegar grunn- eða starfsmenntun og hins vegar rannsóknarmenntun, doktorsnám, en það felur í sér þjálfun í að takast á við viðfangsefni sem enginn hefur glímt við áður. Doktorsnámið felst í rannsóknastörfum og fer fram undir handleiðslu kennara sem hafa reynslu af rannsóknavinnu. Kennararnir aðstoða nemana við að móta og setja fram tilgátur sem síðan eru prófaðar með rökleiðslu, tilraunum eða greiningu á gögnum. Markmið rannsóknastarfa er að leita svara við hinu óþekkta og þjálfa ungt fólk í að beita þekkingu sinni....

Nú eiga Íslendingar sjö háskólastofnanir. Engin þeirra kemst á blað yfir fimm hundruð fremstu háskólastofnanir heims, hvað þá hærra. Fjöldi háskóla á Norðurlöndunum eru á lista yfir bestu menntastofnanir heims og því ekkert sem útilokar að Ísland nái árangri hvað þetta varðar. Til að svo megi verða þarf að efla háskólana, einkum hvað rannsóknir og gæðamat varðar. Þetta kallar á endurskipulagningu og uppstokkun.

Næst ræddu þeir um Fjármögnun vísindarannsókna og lögðu áherslu á mikilvægi rannsókna fyrir nýsköpun og leiðir til úrbóta hérlendis:

Það er almennt viðurkennt að öflug rannsóknastarfsemi leiðir til verðmætrar nýsköpunar. Í úttekt sinni á tengslum grunnrannsókna og atvinnulífsins komst Committee for Economic Development, bandarísk samtök leiðtoga í viðskiptum og menntun, að þeirri niðurstöðu að 25% af hagvexti Bandaríkjanna eftir seinna stríð megi rekja beint til grunnrannsókna....

Að okkar mati er því mikilvægt að: i) efla samkeppnissjóðina og tryggja að meira rannsóknafé verði veitt í gegnum þá; ii) hefja gæðaeftirlit með öllum rannsóknastofnunum og háskólum á Íslandi til að tryggja að hið opinbera greiði einungis fyrir bestu rannsóknir hverju sinni; iii) greiða meðlag til stofnunar með hverjum styrk til að tryggja að rannsóknin geti farið fram; iv) leggja niður innheimtu VSK af rannsóknastarfsemi.

Þetta var beint skot á sjóði sem eru umsjón sjávarútvegs og landbúnaðarráðaneytis, úthlutun úr þeim sjóðum lýtur ekki sömu gæðakröfum og úthlutanir úr samkeppnissjóðum. Fréttablaðinu til hrós, fóru þeir ofan í málið (Jón vill halda stjórn á sínum sjóðum).

Heimildir Fréttablaðsins herma að Katrín Júlíusdóttir iðnaðarráðherra og Jón Bjarnason, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra, hafi á fundi vísinda- og tækniráðs fyrr á árinu deilt hart um tregðu þess síðarnefnda til að setja sjóði síns ráðuneytis undir regluverk svokallaðra samkeppnissjóða....

Eiríkur [Steingrímsson]tekur sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneytið sem dæmi, en þar sé um milljarður króna sem er úthlutað "á pólitískum forsendum frekar en vísindalegum". Þykir honum þetta vond notkun á almannafé.

Í skriflegu svari við fyrirspurn Fréttablaðsins hélt Jón Bjarnason því fram að sjóðir á vegum ráðuneytisins lytu "regluverki samkeppnissjóða" þar sem "skipan í stjórnir þeirra er með sambærilegum hætti og skipan í stjórnir annarra sjóða á vegum ríkisins, til dæmis þeirra sjóða sem eru í þjónustu Rannís".

Það stenst þó varla þegar horft er til nokkurra helstu sjóða ráðuneytisins. Í stjórn sjóða Rannís og fagráða er skipað með faglegum hætti og fulltrúar úr vísindasamfélaginu meta ágæti umsókna.

AVS-rannsóknarsjóðurinn, sem heyrir undir sjávarútvegsráðherra og vinnur að því að auka verðmæti sjávarfangs, hefur um 250 milljónir á fjárlögum í ár. Stjórnarformaður sjóðsins er Ásmundur Einar Daðason, alþingismaður og samflokksmaður ráðherra, en í stjórn eru einnig fulltrúar frá sjávarútvegsfyrirtækjum og LÍÚ.

Ásmundur Einar Daðason er búfræðingur, og virðist vera dæmi um pólitíska ráðningu (bæði hægri og vinstri leika sama leikinn!) sem tryggir að vanhæfur maður situr í stjórnunarstöðu.

Íslenskir stjórnamálamenn virðast ekki skilja eðli vísinda (sjá t.d. Skilningsleysi íslenskra stjórnmálamanna) og alls ekki gera sér grein fyrir mikilvægi fræðilegra vinnubragða við ákvarðanatöku.

Heimildamenn mínir segja að AVS virðist úthluta styrkjum til styttri tíma, jafnvel stundum til ákveðinna aðilla án þess að verkefni sé sé nafngreint. Það er vel mögulegt að viðhalda áherslu AVS á að auka framleiðni úr sjávarfangi, en að breyta úthlutunarreglum í þá veru að umsóknir verði metnar á faglegum grunni - og jafnvel með langtíma markmið að leiðarljósi. Framleiðni verður ekki aukin með fumi og fáti, heldur vönduðum og skipulögðum vinnubrögðum.