Hvað getum við lært af skötum?

Í líffræðináminu lærðum við um byggingu hryggdýra með því að kryfja skötur og aðra fiska. Ástæðan er sú að bygging fiska er töluvert einfaldari en bygging okkar, amk. höfuðbein og lega tauga fremst í líkamanum. Byggingin er lík vegna þess að við og fiskar erum af sama meiði, þ.e.a.s. skyld í gegnum hið gríðarlega þróunartré.

Sameiginlegir forfeður okkar og fiska eru vitanlega allir útdauðir, en það er hægt að skyggnast aftur í tímann með því að finna steingervinga. Neil Shubin, steingervingafræðingur við Chicago háskóla, og samstarfsmenn hans leituðu að fiskinum sem gekk á land. Þeir fóru á staði með jarðlög af réttum aldri (um 375 milljón ára), miðað við þekktar leifar fiska og fyrstu landdýranna, sem reyndist vera á Ellesmere eyju norðarlega í Kanada.

Og viti menn, árið 2000 fundu þeir nokkra steingervinga sömu tegundar, fisks sem gat gengið. Frumbyggjarnir lögðu til nafnið Tiktaalik, og niðurstöður rannsóknanna voru kynntar árið 2006.

Síðan þá hefur Neil Shubin ritað ágæta bók um Tiktaalik og rannsóknir á uppruna dýra og þróun, sem kallast Your inner fish. Bókin var þýdd af Guðmundi Guðmundssyn og kom út hérlendis árið 2010, og kallast Fiskurinn í okkur.

Nú hefur Shubin búið til röð þriggja heimildamynda byggða á bókinni og öðrum rannsóknum, sem sýnd verður á PBS nú í Apríl. Blaðamaður NY Times tók viðtal við hann, og með fylgir athyglisvert myndbrot úr þættinum. Úr því að ég mun fjalla um stórþróun í fyrirlestri föstudagsins, mun ég auðvitað senda nemendum tengil á viðtalið.

Skötur geta ekki grafið upp steingervinga eða kennt læknanemum anatómíu, en það getum við. Við ættum að reyna að nýta hæfileika okkar til að læra á veröldina og auka skilning sambræðar okkar á undrum hennar og dýrð.

Ítarefni:

NY Times 7. apríl 2014. What Fish Teach Us About Us

Fiskurinn í okkur Neil Shubin.

Fyrirlestur Shubin á Youtube

Skuggahlið lyfjaiðnaðar eða munur á samfélögum?

Nýlegar fréttir segja frá því að skipt hafi verið um stjórn í yfirstjórn Novartis í Japan. Novartis er alþjóðlegt lyfjafyrirtæki, með aðalbækistöðvar í Sviss. Ástæðan er sú að markaðsdeild fyrirtækisins hafði óeðlileg áhrif á lyfjaþróun, og vegna þess að ekki var upplýst um aukaverkanir efna sem voru í þróun sem lyf.

En hver er ástæðan fyrir klúðrinu?

Er það of mikil ítök markaðsmanna í vissum lyfjafyrirtækjum eða deildum þeirra?

Er þetta vandamál lyfjafyrirtækja yfir höfuð?

Er þetta vegna þess munar á því hvernig samfélög takast á við vísindalegar spurningar?

Mig grunar reyndar að allar ástæðurnar eigi við, og etv. einhverjar fleiri. Ég mun ekki rökstyðja það í löngu máli, en setja fram nokkra punkta til stuðnings.

Markaðsmenn og vandamál lyfjafyrirtækja

Það er vel skjalsett að mörg lyfjafyrirtæki hafa lagt ofuráherslu á markaðsmál, jafnvel upp að því marki að afbaka vísindaleg gögn og fela þau. Notagildi lyfja er metið með lyfjaprófum, og einnig eru aukaverkanir kannaðar með vísindalegum aðferðum. Því miður eru ótal leiðir til að hagræða lyfjaprófum, og flestar þeirra hafa verið prufaðar og stundum brúkaðar kerfisbundið af lyfjafyrirtækjum. Einnig er ansi mörg dæmi um að lyfjafyrirtæki hafi vitað um aukaverkanir lyfja, en látið hjá líða að kunngjöra yfirvöldum eða sjúklingum (sbr. Vioxx). Þetta er skrásett m.a. af Ben Goldacre í Bad Pharma og Carl Elliot í White coat, black hat. Steindór J. Erlingsson hefur t.d. fjallað um misræmi í kynningu á geðlyfjum hérlendis (sjá tengla neðst).

Samfélög og vísindalegar spurningar

Okkur er kennt að menn séu allir jafnir. En það er samt munur á samfélögum og hefðum, sem getur haft áhrif á það hvernig þau takast á við óvissu og yfirvald. Vísindi fjalla um opnar spurningar, þar sem mikilvægt er að gæta hlutlægni og vera tortrygginn á viðtekin sannindi. Vísindi taka nefnilega oft framförum þegar eldri hugmyndum er kollvarpað. Jafnvel hugmyndum sem yfirvöld eða yfirmenn hafa mikla trú á.

John P.A. Ioannidis er tölfræðingur sem hefur mælt bjögun í atferli vísindamanna. Vísindamenn eru nefnilega ekki óskeikulir. Í einni rannsókn sýndi hann fram á meiri bjögunin meðal kínverskra en amerískra faraldsfræðinga, líklega vegna þess að þeir eru viljugri til að hlýða yfirvaldi (eða tregari til að gagnrýna það eða viðtekna þekkingu). Svipuð skekkja en ekki jafn sterk var greinanleg meðal annarra asískra þjóða.

Niðurstaðan er semsagt sú að kínverskir hópar eru útsettari (að meðaltali!) fyrir bjöguðum niðurstöðum, mögulega vegna þess meiri hollustu við yfirvaldið. Það gæti útskýrt hvers vegna þetta vandamál kom upp í Japanska útibúi Novartis.

Ég vil samt leggja áherslu á að margir kínverskir og asískir vísindamenn eru afburða góðir, og hafa lagt mikið til vísinda. Kínverskir og Tævanskir félagar mínir í Ameríku voru margir mjög góðir vísindamenn, einbeittir, vinnuglaðir og sífellt spyrjandi góðra spurninga. Hluti af því er vitanlega hið frjóa umhverfi Amerískra háskóla, þar sem rannsóknin fær forgang, jafnvel ofar orðspori skólans eða yfirmannsins.

Skekkjur í vísindaumhverfi vegna punktakerfis

Eins og við höfum fjallað um, t.d. í grein með Pétri H. Petersen (Gallað vinnumatskerfi HÍ vinnur gegn gæðum vísinda), þá er ofuráhersla á greinar og áhrifastuðul að drepa vísindin. Mér var bent á sláandi dæmi um þetta í grein um Kínversk vísindi. Í Kína er kerfi sem verðlaunar einstaka vísindamenn (um nokkrar milljónir), fyrir að birta í virtustu tímaritum heims. Það er einstaklega hættulegt, og bókstaflega ýtir undir svindl. Í greininni segir.

For example, if a Chinese colleague publishes an article in a highly regarded scientific journal they will be financially rewarded by the government – yes, a bonus! – on the basis of an official academic reward structure. Publication in one of the highest impact journals is currently rewarded with bonuses in excess of $30,000 – which is surely more than the annual salary of a starting staff member in any lab in China.

Og við Háskóla Íslands er punktakerfi sem stýrir greiðslum til vísindamanna eftir því hversu mikla vísindalega framleiðni þeir eru með. Kerfið hér er ekki jafn ýkt og í Kína, en það er samt vandamál.

Meira vit væri í að leggja niður vinnumatskerfið, eða gera á því róttækar breytingar. Einnig mætti meta gæði vísinda (ekki bara magn) og gæði í kennslu og leiðbeiningu grunn- og framhaldsnema.

Þeir sem hafa áhuga ættu að athuga málþing um Gildi og gagnsemi gæðamats í háskólastarfi nú síðdegis.

Ítarefni:

Ben Goldacre - Bad Pharma : review The Telegraph

Carl Elliott -  White Coat, Black Hat

Steindór J. Erlingsson Lyfjafyrirtæki og blekkingar, Fréttablaðið, 26. nóvember, 2009.

Arnar Pálsson  17.12.2013 Gott skref í rétta átt

Zhenglun Pan, Thomas A Trikalinos, Fotini K Kavvoura, Joseph Lau, John P.A Ioannidis Local Literature Bias in Genetic Epidemiology: An Empirical Evaluation of the Chinese Literature PLoS Med. 2005 December; 2(12): e334. doi: 10.1371/journal.pmed.0020334

Neal S Young, John P. A Ioannidis, Omar Al-Ubaydli  Why Current Publication Practices May Distort Science PLoS Med. 2008 October; 5(10): e201. doi: 10.1371/journal.pmed.0050201

Kostas Kostarelos 24. jan 2014 We face being buried under an avalanche of Chinese science The Guardian.

 

Phil Davis ⋅ 7. apr. 2011 Paying for Impact: Does the Chinese Model Make Sense? Scholarly kitchen

 

Lyfjahneyksli hjá Novartis

Málstofa um drög að lögum um fiskeldi 4. apríl

Á árinu verða haldnar nokkrar málstofur um fiskeldi í kvíum í sjó og á landi, á vegum NASF, Verndarsjóðs villtra laxastofna, Stofnunar Sæmundar fróða við Háskóla Íslands og Líffræðifélags Íslands. Fyrsta málstofan var haldin 17. janúar 2014 og önnur málstofan 14. mars, báðar á Café Sólon.

Mikil umræða á sér nú stað um arðsemi, kosti og galla laxeldis í sjó. Reynsla af fiskeldi í sjó hér við land og erlendis hefur verið misjöfn og full ástæða er til að fara vandlega yfir hina ýmsu þætti eldisins áður en teknar eru ákvarðanir um frekari framkvæmdir á því sviði. Nú er komið fram á Alþingi frumvarp til laga, þingskjal 609 – 319. mál um breytingu á lögum um fiskeldi. Því er nauðsynlegt að efna til umræðna um fjölmarga þætti sem varða fiskeldi, umhverfi, byggðir og vottun afurða áður en afdrifaríkar breytingar verða lögfestar.

Á næstu málstofu munu sérfræðingar gera grein fyrir lagaumhverfi fiskeldis hér á landi frá upphafi og sérstaklega um núgildandi lög og þær breytingar sem nýja frumvarpið felur í sér. Meðal þeirra verða Árni Ísaksson fyrrum forstöðumaður lax- og silungsveiðisviðs Veiðimálastofnunar auk fulltrúa Landssambands fiskeldisstöðva og Landssambands veiðifélaga.

Málstofan fer fram á íslensku og verður haldin á Café Sólon í Reykjavík föstudaginn 4. apríl, 2014, kl. 13:30 – 16:30.

Upplýsingar um fyrstu tvær málstofur, þ.a.m. slæður frummælenda má finna á vef Líffræðifélags Íslands (málstofur um líffræði fiskeldis).

Allir eru velkomnir og beðnir að skrá sig til þátttöku hjá [e-mail]

Fiskeldi jafnt bolfiski á Vestfjörðum

Framhald um gallað vinnumatskerfi

Um helgina birtist grein eftir okkur Pétur Henry Petersen í Fréttablaðinu um vandræðabastarð sem leikur laus í Háskóla Íslands (Gallað vinnumatskerfi HÍ vinnur gegn gæðum vísinda). Vinnumatskerfið er barn fortíðar, sem hefur fengið fullmikla ábyrgð og völd á undanförnum árum. Í greininni sögðum við m.a.

Við HÍ er notað matskerfi, sem metur rannsóknarframlag hvers vísindamanns. Punktar eru gefnir fyrir framleiddar einingar svo sem vísindagreinar, bækur, einkaleyfi o.s.frv. Punktarnir, eða stundum einfaldar talningar á greinum, stjórna dreifingu fjármagns, styrkjum til einstakra vísindamanna, styrkjum til framhaldsnema, launum kennara, framgangi kennara og fjárframlögum til deilda (sem sagt öllu sem skiptir máli).

Kerfið, sem upprunalega átti að vera ritlaunakerfi, hefur tekið yfir stjórn skólans. Að okkar mati grefur þetta kerfi (sem reyndar er sameiginlegt fyrir alla opinberu háskólana) sérstaklega undan gæðum. Vandamálið í hnotskurn er að kerfið verðlaunar framleiðni á kostnað gæða. Við HÍ eru stunduð afar fjölbreytt vísindi og á mismunandi forsendum. Það er erfitt að bera saman framleiðni í rannsóknum, t.d. í fornleifafræði, kennslufræði og líffræði, m.a. vegna munar á fræðigreinum, aðferðum, kostnaði og birtingartíðni. 

Í kjölfar birtingar greinarinnar höfum við Pétur fengið fjölmörg skeyti og viðbrögð frá háskólafólk sem er sammála grein okkar, í flestum ef ekki öllum atriðum. Margir hafa komið með góðar ábendingar sem við erum ákaflega þakklátir fyrir. Hér ætla ég bara að benda á eitt atriði.

Mikilvægt að íslenskir vísindamenn, og sérstaklega félagar mínir við HÍ, láti í ljós óánægju sína við núverandi ástand.

Það var skorað á okkur að þýða yfirlýsingu bandarískra frumuliffræði samtakanna, San Francisco Declaration on Research Assessment (Dora). http://am.ascb.org/dora/ Þar segir m.a.

The Journal Impact Factor is frequently used as the primary parameter with which to compare the scientific output of individuals and institutions. The Journal Impact Factor, as calculated by Thomson Reuters, was originally created as a tool to help librarians identify journals to purchase, not as a measure of the scientific quality of research in an article. With that in mind, it is critical to understand that the Journal Impact Factor has a number of well-documented deficiencies as a tool for research assessment. These limitations include: A) citation distributions within journals are highly skewed [1–3]; B) the properties of the Journal Impact Factor are field-specific: it is a composite of multiple, highly diverse article types, including primary research papers and reviews [1, 4]; C) Journal Impact Factors can be manipulated (or "gamed") by editorial policy [5]; and D) data used to calculate the Journal Impact Factors are neither transparent nor openly available to the public [4, 6, 7].

Síðan eru gefnar ráðleggingar til vísindamanna, stofnanna og yfirvalda sem bera ábyrgð á rannsóknarsjóðum. Inntakið í ráðleggingunum er eftirfarandi:

the need to eliminate the use of journal-based metrics, such as Journal Impact Factors, in funding, appointment, and promotion considerations;

the need to assess research on its own merits rather than on the basis of the journal in which the research is published; and

the need to capitalize on the opportunities provided by online publication (such as relaxing unnecessary limits on the number of words, figures, and references in articles, and exploring new indicators of significance and impact).

Við Háskóla Íslands er unnið algerlega á skjön við þessar ráðleggingar. Það er klárlega þörf fyrir breytingar. Þrír íslendingar hafa skrifað undir Dora yfirlýsinguna, en tölvukerfið sem er á bak við virðist ekki vera mjög öflugt, því ég skrifaði undir á mánudaginn en nafnið er ekki komið á listann. Gott væri að heyra frá öðrum sem hafa skrifað þar undir!

Einnig væri frábært að fá að heyra hugmyndir fólks um hvernig sé best að breyta kerfinu eða hvað eigi að koma í staðinn!

Ítarefni:

Grein Magnúsar K. Magnússonar og Eiríks Steingrímssonar í Fréttablaðinu 2014 eru holl lesning í þessu samhengi.

Háskólarannsóknir á tímum kreppu (3) Gæði rannsókna

Arnar Pálsson 21. jan. 2014 Sturlað stigakerfi í HÍ

Arnar Pálsson 24. feb. 2014 Fjársveltur Háskóli

Um nýja strauma og stefnur innan þróunarfræðilegrar vistfræði

Dr. Skúli Skúlason flytur erindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags.  Erindið verður flutt í dag, mánudaginn 31. mars kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju, Náttúrufræðihúsi Háskóla Íslands.  Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

Titill erindis Um nýja strauma og stefnur innan þróunarfræðilegrar vistfræði
Ágrip af erindi.

Þróunarfræðin leiðir saman margar greinar líffræðinnar. Á síðustu árum hefur átt sér stað mikilvæg tenging milli rannsókna í vistfræði, þróunarfræði og þroskunarfræði. Þetta felur í sér nýstárlega nágun á hvernig vistfræðilegar aðstæður geta stuðlað að náttúrulegu vali en jafnframt mótað þroskun svipgerða, samhliða því að svipgerðir geta haft áhrif á vistfræðilegar aðstæður. Samverkun þessara ferla getur skýrt hvers vegna þróun líffræðilegrar fjölbreytni getur verið bæði hröð og breytileg og hvernig samspil vistfræði og þroskunar lífvera er lykilatriði í þróun breytileika og myndun tegunda. Margar tegundir norðlægra ferkvatnsfiska mynda afbrigði sem nýta sér ólíkar fæðuauðlindir og búsvæði og í sumum tilfellum hafa nýjar tegundir myndast. Rannsóknir sýna að aðskilnaður samsvæða afbrigiða orsakast af rjúfandi náttúrulegu vali og að svipgerðirnar mótast í mismiklum mæli af erfða-, umhverfis-, og móðuráhrifum. Norðlægir ferskvatnsfiskar eru því afar hentugir til rannsókna á samspili vistfræði, þróunar og þroskunar lífvera. Í fyrirlestrinum verður þetta útskýrt nánar með fræðilegum skýringum og dæmum.

Gallað vinnumatskerfi HÍ vinnur gegn gæðum vísinda

Greinin Gallað vinnumatskerfi HÍ vinnur gegn gæðum vísinda birtist í Fréttablaðinu og á Vísir.is þann 29. mars 2014. Höfundar eru Pétur Henry Petersen taugalíffræðingur og Arnar Pálsson erfðafræðingur, dósentar við HÍ.

Greinin er endurprentuð hér, með inngangi sem var klipptur af til að uppfylla takmarkanir um orðafjölda.

Inngangur.

Háskóli Íslands er ein verðmætasta sameign íslensku þjóðarinnar, en er alvarlega undirfjármagnaður. Fjárskorturinn birtist í lágum launum akademískra starfsmanna og stundakennara, miklu kennsluálagi, lélegri nýliðun og veikum stuðningi við rannsóknir. Forsendur góðrar kennslu og menntunar eru að allir þessir þættir séu í góðu lagi. Þetta ástand vinnur því gegn gæðum. HÍ er ódýr skóli vegna þess að laun eru lág og of stór hluti kennslu er á hendi stundakennara, sem eru á smánarlegum launum. Ríkið verður að styðja betur við starfsemi skólans (eða fækka nemendum) ef hann á að standa undir nafni. En það eru einnig gallar á innra starfi skólans, sem vinna gegn gæðum.

Greinin sjálf eins og hún birtist.

Við HÍ er notað matskerfi, sem metur rannsóknarframlag hvers vísindamanns. Punktar eru gefnir fyrir framleiddar einingar svo sem vísindagreinar, bækur, einkaleyfi o.s.frv. Punktarnir, eða stundum einfaldar talningar á greinum, stjórna dreifingu fjármagns, styrkjum til einstakra vísindamanna, styrkjum til framhaldsnema, launum kennara, framgangi kennara og fjárframlögum til deilda (sem sagt öllu sem skiptir máli).

Kerfið, sem upprunalega átti að vera ritlaunakerfi, hefur tekið yfir stjórn skólans. Að okkar mati grefur þetta kerfi (sem reyndar er sameiginlegt fyrir alla opinberu háskólana) sérstaklega undan gæðum. Vandamálið í hnotskurn er að kerfið verðlaunar framleiðni á kostnað gæða. Við HÍ eru stunduð afar fjölbreytt vísindi og á mismunandi forsendum. Það er erfitt að bera saman framleiðni í rannsóknum, t.d. í fornleifafræði, kennslufræði og líffræði, m.a. vegna munar á fræðigreinum, aðferðum, kostnaði og birtingartíðni.

Gallar punktakerfisins
Á kerfinu eru margir og alvarlegir gallar. Sá helsti er að magn og gæði fara sjaldnast saman. Verst er að kerfið mótar hegðun vísindafólks, og ógnar þar með akademísku frelsi og vinnur gegn gæðum. Punktakerfi HÍ umbunar fyrir fjölda vísindagreina, á meðan lítið tillit er tekið til gæða. Að mestu er horft framhjá mun á eðli mismunandi fræðigreina.

Kerfið hvetur til skammtímarannsókna á kostnað langtímarannsókna. Kerfið gerir það nánast ómögulegt að stunda kostnaðarsamar rannsóknir sem taka tíma. Kerfið hvetur fólk til að gera auðveldar rannsóknir, sem líklegar eru til að skila afurð sem fyrst eða sem oftast.

Á svipaðan hátt vinnur kerfið gegn nýsköpun – því henni fylgir nánast samkvæmt skilgreiningu, mikil áhætta. Punktar hafa bein áhrif á launaflokk og framgang í starfi. Punktar eru einnig notaðir til að borga akademískum starfsmönnum launabónus (kallast þá vinnumatspunktar) sem getur numið margra mánaða launum, einkum hjá þeim sem lært hafa að spila á kerfið. Punktakerfið tekur lítið tillit til fjölskyldufólks og vinnur líklega gegn velgengni kvenna og barnafólks. Kerfið eins og það er notað í HÍ vinnur einnig markvisst gegn vissum tegundum vísinda. Ef hliðstæðu matskerfi væri beitt á íþróttir, færu flest stig til körfuboltafólks og knattspyrna legðist af.

Flestir sem tala fyrir kerfinu (eða allavega ekki gegn því) eru í þeirri aðstöðu að vera á sviðum þar sem punktaframleiðni er einfaldlega mikil. Margir sem græða á kerfinu eru í þeirri stöðu að tengjast einfaldlega mörgum birtingum. Þannig er gríðarlegur aðstöðumunur milli fólks og fræðigreina og kerfið í raun að mæla hann.

Í síðustu úthlutunum vísindanefndar háskólaráðs var byggt að mjög miklu leyti á einfaldri talningu á birtum greinum. Einbeittari trú á gildi framleiðni sem mati á vísindastarfi má vart finna. Ef ekkert er að gert mun kerfið grafa hægt og örugglega undan tilraunavísindum og öllum fræðum sem ekki standa undir mikilli og hraðri framleiðslu vísindagreina. Það mun rýra gæði og draga úr fjölbreytileika rannsókna og að lokum gjaldfella HÍ. Að reka rannsóknarháskóla án nægjanlegs fjármagns með kerfi sem verðlaunar framleiðni en ekki gæði, leiðir til framleiðslu á því sem lítið er á bak við.

Leggjum niður eða endurskoðum kerfið
Stjórnvöld þurfa að átta sig á því að nýsköpun og menntun þarfnast fjárfestingar í háskólum og rannsóknasjóðum. Háskólaráð HÍ verður að skilja að magn er ekki gæði. Hugsa þarf reiknilíkan HÍ upp á nýtt og aðgreina laun og fjárframlög til deilda frá hrárri framleiðni. Horfa þarf til hvernig þessi mál eru leyst erlendis. Lagfæringar á kerfinu kosta ekki fé, heldur þor, framsýni og vilja stjórnar skólans og starfsmanna. Vegna þess að HÍ er ein mikilvægasta eign íslensku þjóðarinnar og starfsemi hans varðar almannaheill er bréf þetta birt á opinberum vettvangi.

Við óskum eftir því að menntamálaráðherra láti gera utanaðkomandi úttekt á matskerfi opinberu háskólanna hið fyrsta, með áherslu á gæði og jafnræði fræðigreina.

Ítarefni og skyldar greinar.

Arnar Pálsson 21. jan. 2014 Sturlað stigakerfi í HÍ

Arnar Pálsson 2. des. 2013 Toppnum náð - vindur úr blöðrunni

Arnar Pálsson 24. feb. 2014 Fjársveltur Háskóli

Fiskeldi, áhrif af sjókvíaeldi og lausnir, málstofa 3

Á árinu verða haldnar málstofur um fiskeldi í kvíum í sjó og á landi, á vegum NASF, Verndarsjóðs villtra laxastofna, Stofnunar Sæmundar fróða við Háskóla Íslands og Líffræðifélags Íslands. Fyrsta málstofan var haldin 17. janúar 2014 og önnur málstofan 14. mars, báðar á Café Sólon.

Mikil umræða á sér nú stað um arðsemi, kosti og galla laxeldis í sjó. Reynsla af fiskeldi í sjó hér við land og erlendis hefur verið misjöfn og full ástæða er til að fara vandlega yfir hina ýmsu þætti eldisins áður en teknar eru ákvarðanir um frekari framkvæmdir á því sviði. Nú er komið fram á Alþingi frumvarp til laga, þingskjal 609 – 319. mál um breytingu á lögum um fiskeldi. Því er nauðsynlegt að efna til umræðna um fjölmarga þætti sem varða fiskeldi, umhverfi, byggðir og vottun afurða áður en afdrifaríkar breytingar verða lögfestar.

Á næstu málstofu munu sérfræðingar gera grein fyrir lagaumhverfi fiskeldis hér á landi frá upphafi og sérstaklega um núgildandi lög og þær breytingar sem nýja frumvarpið felur í sér. Meðal þeirra verða Árni Ísaksson fyrrum forstöðumaður lax- og silungsveiðisviðs Veiðimálastofnunar auk fulltrúa Landssambands fiskeldisstöðva og Landssambands veiðifélaga.

Málstofan fer fram á íslensku og verður haldin á Café Sólon í Reykjavík föstudaginn 4. apríl, 2014, kl. 13:30 – 16:30.

Upplýsingar um fyrstu tvær málstofur, þ.a.m. slæður frummælenda má finna á vef Líffræðifélags Íslands (málstofur um líffræði fiskeldis).

Allir eru velkomnir og beðnir að skrá sig til þátttöku hjá [e-mail]

 

Frétt um erfðablöndun laxa

Í laxeldi er notaður eldisstofn sem ættaður er frá Noregi. Það er vegna þess að ræktun eldisfiska er erfitt verkefni, og norsku fiskarnir hafa verið ræktaðir lengur og með betri árangri en aðrir. Mér skilst að hérlendis hafi verið byrjað á kynbótaræktun laxa á seinni hluta síðustu aldar, en fiskarnir voru bara of litlir og uxu hægar en norskir. Því hafi kynbótum verið hætt og norski stofninn orðið einráður í eldi.

Reyndar er aðra sögu að segja um eldisbleikju, en hún er hérlendis af íslensku meiði og afrakstur eldistarfs starfsmanna á Háskólanum á Hólum.

Erfðanefnd landbúnaðarins fjallar um erfðir villtra og eldislaxa í nýlegu svari við fyrirspurn. Fjallað var um málið í Fréttablaðinu í morgun:

Erfðanefnd landbúnaðarins telur fulla ástæðu til að huga að áhrifum norsks eldisstofns á villta íslenska stofna. Lagaákvæði þurfi um vöktun á erfðablöndun.

 

Líta ber á norskan eldislax sem framandi stofn á Íslandi. Full ástæða er til að huga að áhrifum af auknu laxeldi hérlendis á villta íslenska laxastofna. Brýnt er að innleiða í lög og reglur vöktun á erfðablöndun.

 

Þetta er afstaða Erfðanefndar landbúnaðarins sem kemur fram í svari til Óðins Sigþórssonar, formanns Landssambands veiðifélaga (LV). Óðinn vildi að nefndin tjáði sig um áhættu sem fylgir auknu laxeldi hér á landi og hvort hægt væri að líta á kynbættan norskan eldislax sem erfðabreytta lífveru í íslensku vistkerfi. Norski laxinn hefur verið notaður í eldi við Ísland í áratugi.

Nefndarmenn fallast ekki á að norskur eldislax sé erfðabreytt lífvera, en erfðaefni í kynbættum norskum eldislaxi hefur ekki verið breytt með öðrum hætti en kynbótum. "Hins vegar sýna erfðarannsóknir að íslenskur lax er mjög frábrugðinn norskum laxi og má því líta á norskan eldislax sem framandi stofn," segir í bréfinu. Laxeldi í sjókvíum sé í dag ein helsta ógnin við villta laxastofna. Rannsóknir sýni að nálægð við laxeldi geti leitt til hnignunar laxa- og urriðastofna. "Erfðanefnd landbúnaðarins telur að erfðablöndun við norskan eldislax geti ógnað íslenskum laxastofnum í grennd við laxeldisstöðvar en mögulegt áhrifasvæði er ekki þekkt," segir þar einnig.

Spurning Óðins er fyllilega sanngjörn, það er eðlilegt að við hugum að mögulegri erfðamengun á milli eldisfiska og villtra fiska, og hvaða afleiðingar það hefur fyrir náttúru og auðlindir. Ég grein samt snert af hræðsluáróðri í fyrirspurninni, þar sem spurt var sérstaklega hvort líta mætti á norskan eldislax sem erfðabreyttan? Mér sýnist sem ætlunin hafi verið að brennimerkja eldislaxinn með erfðabreytta-stimplinum, sem virðist virka mjög stuðandi á fólk og vekja ótta. Eins og við höfum rætt hér ítarlega, þá eru erfðabreytingar ekki hættulegar í sjálfu sér, frekar en ritvélar eru hættulegar í sjálfu sér. Það er hægt að misnota erfðatækni, alveg eins og ritvélar, en mikilvægast er að átta sig á að tæknin er bara hluti af vopnabúri ræktenda, sem eru að reyna að betrum bæta nytjaplöntur eða dýr.

Ég fagna sérstaklega áherslu erfðanefndarinnar á mikilvægi þess að hamla genaflæði úr eldislaxi yfir í villtan. Því slíkt flæði getur dregið úr hæfni villtu stofnanna með ófyrirséðum afleiðingum. Það er raunveruleg ógn.

Líffræðifélag Íslands, ásamt Verndarsjóði villtra laxastofna og Stofnun Sæmundar fróða við HÍ hefur staðið fyrir málstofum um fiskeldi nú í vetur. Næsta málstofa verður 4. apríl og mun fjalla um fiskeldisfrumvarpið sem liggur fyrir þinginu.

319. mál lagafrumvarp 143. löggjafarþingi 2013—2014.

Ég skora á fólk að kynna sér frumvarpið og fagmenn að senda inn álit.

Ítarefni:

Fréttablaðið 26. mars 2014. Norski laxinn er framandi stofn á Íslandi

Málstofur um fiskeldi í kvíum í sjó og á landi, á vegum NASF, Verndarsjóðs villtra laxastofna, Stofnunar Sæmundar fróða við Háskóla Íslands og Líffræðifélags Íslands.

Hrun í bleikjustofninum

Undanfarin ár hafa borist tíðindi af minnkandi veiði í sjóbleikjustofnum og sumum stofnum vatnableikja.

Bleikjan er kuldaþolnasti laxfiskurinn og einnig harðgerasti, því hún þarf minnst æti og getur framfleytt sér við ótrúlegar aðstæður.

Bjarni K. Kristjánsson prófessor á Hólum hefur rannsakað dvergbleikjur í lindum og litlum tjörnum við hraunjaðra, og ásamt samstarfsmönnum sínum komist að því að þær virðast hafa þróast oft á undanförnum 10.000 árum. En þá lauk síðustu ísöld og ný búsvæði opnuðust fyrir ferskvatnsfiska. Svo virðist sem sjóbleikja hafi þá farið að ganga upp í ár og vötn. Samfara landrisi (vegna þess að jökulhettan hélt ekki lengur niður landinu) einangruðust margir stofnar í vötnum eða ám ofan við stóra fossa. Sjóbleikjan gat ekki lengur gengið þangað upp, og stofninn sem fyrir var þróast í samræmi við aðstæður. Margir stofnar þróuðust í sömu átt, að undirmynntum dvergfiskum.

Í Mývatni  eru nokkrar gerðir af bleikjum, m.a. dvergbleikjur í hellum og hraungangakerfum sem tengjast vatninu. Bjarni og félagar eru einmitt að rannsaka þá stofna núna, og reyna að kortleggja skyldleika fiska í ólíkum hellum og mæla flutning á milli þeirra.

En stóra bleikjan í Mývatni hefur verið í mikilli niðursveiflu. Sögulega hafa veiðst um 27.000 fiskar í vatninu á hverju ári. En síðasta áratug hefur fjöldinn verið minna en 10% af því.

Guðni Guðbergsson sviðstjóra auðlindasviðs Veiðimálastofnunar fjallar um þetta í nýlegri skýrslu, sem rætt var um í Fréttablaðinu:

Guðni er sammála því að varla sé hægt lengur að tala um veiðistofn bleikju í Mývatni og að staðan sé verulegt áhyggjuefni. Í skýrslu sinni mælir hann með því að sem allra mest verði dregið úr veiði, sem hann segir að sé í raun hvatning til þess að veiði sé alfarið hætt um tíma. Dregið hefur verið úr sókn í bleikjustofninn síðustu þrjú ár. Vegna þess hefði mátt búast við hækkandi afla en Guðni segir að þær vonir hafi ekki ennþá ræst ennþá. Ennfremur er ekkert úr netaveiði undir ís fyrrhluta mars í Mývatni sem bendir til að hagur silungsins sé að vænkast, nema þvert á móti þar sem veiðin var lélegri en undanfarin tvö ár.

Guðni hefur einnig miklar áhyggjur af hugmyndum um virkjun í Bjarnarflagi, sem gæti mögulega raskað streymi vatns og jafnvel breytt efnasamsetningu vatnsins.

„Svo eru menn að tala um Bjarnarflag og þá hugsar maður með sér hver verður dropinn sem fyllir mælinn. Í mínum huga þá mega menn ekki tefla á tvær hættur með þessa stofna,“ segir Guðni en Landvirkjun hefur uppi áform um nýja og stærri jarðvarmavirkjun við Bjarnarflag skammt austan Reykjahlíðar. Verulegar áhyggjur hafa komið fram um áhrif virkjunarinnar á grunnvatnsstreymi til Mývatns og efnasamsetningu þess, sem kunni að raska lífríki vatnsins.

Fréttablaðið 25. mars 2014. Vart hægt að tala um veiðistofn í Mývatni lengur

Ysta nöf og loftslagsvísindin

Loftslag jarðar er að breytast samfara aukinni losun loftslagstegunda af mannavöldum.

Þetta er staðreynd, en smáatriðin eru ekki alveg á hreinu.  Það er að segja, við vitum t.d. ekki alveg hversu mikið hitinn mun aukast, eða hvar hitinn breytist mest, eða hvaða aðrar afleiðingar það mun hafa fyrir veðrakerfi og strauma í höfunum.

En til að geta búið til góð líkön um væntanlegar breytingar þurfum vísindamenn að skilja  náttúrulegar sveiflur í hita og veðrakerfum. Við vitum öll um árstíðasveifluna, en einnig er vitað að stærri sveiflur eða umskipti gerast í veðurlagi jarðar. Íslendingar kannast flestir við Litlu ísöld, sem varaði frá 1450-1900.

Með því að kanna fjölda, samsetningu og dreifingu frjókorna í jarðlögum er hægt að meta sveiflur í loftslagi og öðrum þáttum.

Það er einmitt viðfangsefni fornvistfræði, sem er á mörkum líffræði og jarðfræði. Lilja Karlsdóttir doktorsnemi við Líf- og umhverfisfræðideild HÍ mun á morgun verja doktorsritgerð sína um birkifræ í jarðlögum.

Lilja var að rannsaka kynblöndun birkitegunda á nútíma (síðustu 10.000 ár, e. Holocene).

Erindi Lilju verður í Hátíðarsal aðalbyggingar kl 14.00 og heitir Kynblöndun íslenskra birkitegunda á nútíma lesin af frjókornum.

Prófdómari hennar Chris Caseldine prófessor við landfræðideild háskólans í Exeter flytur fyrirlestur mánudaginn 24.mars kl.16:30, í Öskju,stofu 132.

Heiti fyrirlestursins Chris er From esoteric fringe to Climategate – the changing role of Quaternary science over recent decades and into the future.

Ítarefni

Litla ísöld á wikipedia.