10 ára erfðamengi

Maðurinn er um margt sérstök lífvera, við höfum komið okkur upp tungumáli, getum skráð og miðlað þekkingu okkar, hugsað fram í tímann og sett okkur í annara spor.

Fyrir áratug var ég í námi við North Carolina State University, og eitt af verkefnum mínum var að kenna erfðafræði. Það var reglulega gaman að kenna nemendunum, sama vor og erfðamengi mannsins var kynnt (Lúxus eða erfðafræði framtíðarinnar).

Nú eru semsagt 10 ár síðan fyrstu drög úr raðgreiningu erfðamengis mannsins voru kynnt. Síðan þá hafa fjöldi hópa unnið að því að fylla í götin, leiðrétta skyssur og skilgreina þau svæði sem eru mismunandi einstaklinga á milli. Þessi síðasti hluti er mjög mikilvægur, því slíkur erfðabreytileiki getur haft áhrif á líkurnar á því að við fáum sjúkdóma.

Í tilefni afmælins birti Nature safn greina sem ætlað er að meta stöðuna.

• Hvað höfum við lært?
• hverju var spáð og hvað rættist?
• hvert stefnir líffræðin á erfðamengjaöld?

Vissulega höfum við lært mjög margt um lífverur, sjúkdóma, vistkerfi og þróun á þessum 10 árum. En við höfum einnig áttað okkur á því að óraunhæfar væntingar eru engum til góðs. Nokkrar tilvitnanir úr Nature sýna þetta best.

Úr leiðara blaðsins:

But for all the intellectual ferment of the past decade, has human health truly benefited from the sequencing of the human genome? A startlingly honest response can be found on pages 674 and 676, where the leaders of the public and private efforts, Francis Collins and Craig Venter, both say 'not much'.

Erica Hayden vitnar í nokkra vísindamenn í Human genome at ten: Life is complicated

Lenoid Kruglyak segir:

There is a certain amount of naivety to the idea that for any process — be it biology or weather prediction or anything else — you can simply take very large amounts of data and run a data-mining program and understand what is going on in a generic way.

Mel Greaves sagði:

We fooled ourselves into thinking the genome was going to be a transparent blueprint, but it's not...

Bert Vogelstein leggur áherslu á að við þurfum ekki að vita allt, til að geta læknað sjúkdóma eða linað þjáningar.

Humans are really good at being able to take a bit of knowledge and use it to great advantage,....It's important not to wait until we understand everything, because that's going to be a long time away. 

Philip Ball skrifar síðan í pistli sínum, Bursting the genomics bubble, hann er að fjalla um hugmyndir um að framkvæma áþekk milljarða króna verkefni á líffræði annara lífvera:

Before animal spirits transform this into the next 'revolution in medicine', it might be wise to ask whether the HGP [Human genome Project] has something to tell us about the wisdom of collecting huge quantities of stamps before we know anything about them.

Ég tek undir með þeim öllum, Jenner þurfti ekki að skilja veirufræði til að fatta hvernig hægt væri að nota bæklaðar veirur til að bólusetja gegn stóru bólu. Aukin þekking í veirufræði og sameindaerfðafræði gerir okkur kleift að skilja betur hvað liggur að baki, og mögulega að hanna betri bóluefni (án aukaverkana, o.s.frv.).

En líffræðin kenndi okkur snemma að lífverur eru flóknar, um samspil þátta, togstreitu á milli mismunandi kerfa og þá jafnvægislist sem líkaminn þarf að stunda til að halda okkur á lífi. Mér finnst alveg nægilegt að læra nýja og skemmtilega líffræði af erfðamenginu. Vitanlega er gott ef við getum fundið leiðir til að lina mannlegar þjáningar, en það er líka mikilvægt slaka á og dást að undrum náttúrunnar, hvort sem það er eldgos, fljúgandi gæsahópur eða DNA viðgerðarensímin.

Ítarefni úr Nature

• Human Genome Collection

• Nature Human Genome issue

• The human genome at ten

Aðrir pistlar okkar

• Lúxus eða erfðafræði framtíðarinnar

• Lögmál erfðafræðinnar

• Það þarf erfðamengi til

Efnisleg gagnrýni

Í skýrslu hagfræðistofnunar er ekki bein hagnaður af veiðum á hval.

Hagnaðurinn sem vísað er til í umfjöllun fjölmiðla er álitin koma af óbeinum áhrifum af hvalveiðum, í gegnum vistkerfi hafsins.

Þessi óbeinu áhrif eru metin upp á 12 milljarða króna.

Hilmar Malmquist er vistfræðingur sem hefur um áratuga skeið rannsakað vistkerfi og hefur skrifað mikið um áhrif stórra sjávarspendýra á vistkerfi hafsins.

Hann segi: (af vefsíðu NSÍ).

að allt eins sé hægt að nota forsendur saman líkans til að mæla ekki með hvalveiðum

Hilmar hefur áður rætt þetta mál og sagt (í grein frá 2003):

Þá má fullyrða að svonefnt "fjölstofnalíkan" Hafrannsóknastofnunar, sem hvalveiðisinnar hafa mikið hampað til að réttlæta meintan skaða hvala á fiskistofnunum, gefur glannalega einfalda mynd af íslensku sjávarlífríki, en í líkaninu eru aðeins sex þátttakendur; þorskur, loðna, rækja og þrjár hvalategundir. Fyrir utan einfaldleika líkansins eru niðurstöður þess bæði umluktar svo víðum öryggismörkum og háðar svo mörgum óvissum forsendum að þær geta ekki talist áreiðanlegar við ráðgjöf á auðlindanýtingu sjávarlífvera ...

Þjóðin á allt betra skilið en að alast upp við ranghugmyndir um hvali og hvernig sjávarlífríkið umhverfis landið gengur fyrir sig.

Semsagt, hagfræðingarnir byggja niðurstöðu sína á mjög sveiganlegu líkani, og virðast einblína á "jákvæðustu aðstæður" til að reyna að réttlæta hvalveiðar við Ísland.

Maður hlýtur að spyrja, hverjir greiddu fyrir viðkomandi skýrslu?

Ég tek mér bessaleyfi og endurprenta grein Hilmars J. Malmquist frá árinu 2003, þegar mikið var rætt um að hefja hvalveiðar að nýju. (ég fann greinina á málefnin.is)

Laugardaginn 20. september, 2003

Vafasöm hvalveiðistefna of varasöm.

RÍKISSTJÓRN Davíðs Oddssonar með Árna M. Mathiesen sjávarútvegsráðherra í fararbroddi er í slæmum málum vegna hvalveiðistefnu sinnar. Ekki aðeins vegna vísindaveiðanna á hrefnunni, sem lýst er í Morgunblaðinu sem illa undirbúinni ákvörðun og fjölmiðlaklúðri sem skaðað hefur ímynd Íslands (sbr. Reykjavíkurbréf laugardaginn 23. ágúst), heldur einkum og sér í lagi vegna þess að rökin að baki hvalveiðistefnu ríkisstjórnarinnar eiga sér ekkert hald í líffræðilegu tilliti.

"Jafnvægið" í hafinu
Um nokkurra ára skeið hafa háværir málsvarar hvalveiða talað fyrir þeirri skoðun að hvalveiðar séu nauðsynlegar til að viðhalda svokölluðu "jafnvægi" í sjávarlífríkinu á Íslandsmiðum. Talsmenn jafnvægisins fullyrða að vistkerfið innan íslensku efnahagslögsögunnar hafi orðið fyrir skakkaföllum síðastliðin 15 ár, eða síðan stórhvalaveiðar lögðust niður árið 1989 eftir samþykkt Alþjóðahvalveiðiráðsins. "Ójafnvægið" sem nú ku ríkja í hafinu stafar að sögn jafnvægissinna af því að hvölunum hafi fjölgað óhóflega, þeir séu nú orðnir allt of margir og éti hvort tveggja í senn, allt of mikið æti frá fiskunum og óforsvaranlega stóran skerf úr nytjafiskistofnum okkar. Fækkun hvala með hvalveiðum sé því nauðsynleg til að koma aftur á jafnvægi í hafinu og, sem svo einkennilega vill til að er fylgifiskur hvalveiðanna, til að stækka nytjafiskistofnana á Íslandsmiðum!

Sjávarútvegsráðherra er fylgismaður jafnvægiskenningarinnar, eins og lesa má í fyrrnefndu Reykjavíkurbréfi, en þar segir hann m.a. um hvalveiðar að: "Auðvitað vonar maður að einn góðan veðurdag vakni menn til vitundar um að það er eðlilegt að nýta alla þætti vistkerfisins, ekki bara suma þeirra. Ef það sé ekki gert myndast ójafnvægi og markmiðið með nýtingunni sé að viðhalda jafnvæginu ...".

Hvað segja vísindin?
Jafnvægiskenningin á sér enga formælendur meðal vísindamanna í líffræði, enda er æði margt í kenningunni sem gengur engan veginn upp, hvorki í líffræðilegu tilliti né hvað varðar auðlindanýtingu sjávar almennt. Hugmyndir um jafnvægi og stöðugleika í náttúrunni, þar sem aðskiljanlegum lífverum er skipaður fastur og óumbreytanlegur sess samkvæmt guðlegri forskrift má rekja til kirkjunnar manna langt aftur í aldir. Það eimir greinilega enn eftir af þessari frumstæðu hugsun meðal íslenskra hvalveiðisinna á 21. öld.

Í ljósi fyrirliggjandi vísindalegrar þekkingar á vistkerfi sjávar, sem samanstendur af tugþúsundum tegunda í afar flóknu og síbreytilegu samspili, jafnt innbyrðis sín á milli og við ótal umhverfisþætti, má fullyrða að allar hugmyndir um eitthvert jafnvægi í hafinu um lengri eða skemmri tíma eru víðs fjarri raunveruleikanum. Jafnvægishugmyndin er í besta falli óskhyggja hagsmunaaðila í sjávarútveginum og í versta falli alger bábilja, en líklega hvort tveggja.

Jafnframt má fullyrða í ljósi vísindalegrar þekkingar á lífríki sjávar að sá skerfur sem hvalir éta af fiskum og æti frá fiskum er aðeins brot af því sem aðrir þættir í vistkerfinu éta af hinu sama. Í flestum sjávarvistkerfum heims éta fiskar langmest af fiski og æti frá fiskum. Sjófuglar eru einnig afar drjúgir, en einna drýgstir við átið af fiski og æti frá þeim eru marglyttur, burstaormar, pílormar og ótal önnur hrygglaus dýr sem svamla um í sjónum.

Þá má fullyrða að svonefnt "fjölstofnalíkan" Hafrannsóknastofnunar, sem hvalveiðisinnar hafa mikið hampað til að réttlæta meintan skaða hvala á fiskistofnunum, gefur glannalega einfalda mynd af íslensku sjávarlífríki, en í líkaninu eru aðeins sex þátttakendur; þorskur, loðna, rækja og þrjár hvalategundir. Fyrir utan einfaldleika líkansins eru niðurstöður þess bæði umluktar svo víðum öryggismörkum og háðar svo mörgum óvissum forsendum að þær geta ekki talist áreiðanlegar við ráðgjöf á auðlindanýtingu sjávarlífvera, allra síst þegar haft er í huga hve viðkvæmt mál hvalveiðar eru á alþjóðavettvangi.

Sjávarútvegsráðherra verður að vera samkvæmur sjálfum sér og útskýra hvernig jafnvægi getur komist á með því að einblína á hvali og nokkra nytjafiskistofna en leyfa bróðurpartinum af "fiskiafætunum" að leika lausum hala í hafinu. Forvitnilegt væri t.d. að sjá áætlun um hvenær marglyttuveiðar hefjast hér við land og hversu mörg tonn af hverri tegund fyrir sig þurfi að veiða árlega til að viðhalda meintu jafnvægi í hafinu.

Þáttur Hafró
Sjávarútvegsráðherra er e.t.v. vorkunn með þá fyrirætlan að stjórna einhverju sem ekki er til með hvalveiðum, hvað þá heldur að stjórna einhverju sem ekki fyrirfinnst með því að nýta "alla þætti" vistkerfisins. Það verður nefnilega að segjast eins og er að þáttur ráðgjafans, Hafrannsóknastofnunar, virðist ekki upp á marga fiska í þessu máli. Til dæmis er undarlegt að stofnunin hefur aldrei mér vitandi reynt að leiðrétta með eindregnum og skýrum hætti klisjuna um jafnvægið og nauðsyn hvalveiða til að stækka fiskistofnana, sem opinberir ráðamenn hafa ítrekað haft í frammi við ýmis tækifæri á undanförnum árum. Þetta er mjög bagalegt vegna þess að hætt er við að þetta líffræðilega fleipur festist í þjóðarvitundinni. Þjóðin á allt betra skilið en að alast upp við ranghugmyndir um hvali og hvernig sjávarlífríkið umhverfis landið gengur fyrir sig.

Jafnvægissinnar eiga bágt
Í áðurnefndu Reykjavíkurbréfi Morgunblaðisins kvartar sjávarútvegsráðherra yfir því að það sé mjög "erfitt að búa við þær aðstæður að þegar hvalveiðar væru annars vegar væri algengt að hvorki almenningur, stofnanir né jafnvel ríkisstjórnir tækju rökum"!

Ég efast reyndar um að ríkisstjórnir séu eitthvað móttækilegri fyrir rökum eða röklegri í orði og æði en aðrir, en á hinn bóginn er ég fullviss um að það er óvinnandi vegur fyrir ríkisstjórn Davíðs Oddssonar að sannfæra umheiminn um hið göfuga hlutverk okkar Íslendinga að viðhalda jafnvægi í N-Atlantshafi til hagsbóta fyrir vistkerfið. Ég tel víst að vísindasamfélagið, a.m.k. á líffræðisviðinu, bæði hér heima og þó einkum erlendis muni ekki sitja þegjandi undir þessum hjáfræðum um lífríki hafsins. Sumt er einfaldlega ekki hægt að selja og sumir selja sig einfaldlega ekki.

Þá sýnist mér að sjávarútvegsráðherra vanmeti rök og þekkingu annarra ríkisstjórna í andstöðu sinni gegn veiðum Íslendinga á stórhvölum. Það er t.d. forvitnilegt í þessu samhengi að skoða nýlegt rit sem gefið er út af bandaríska viðskiptaráðuneytinu (U.S. Department of Commerce) þar sem fjallað er um hvali og fiskistofna í heimshöfunum. Af lestri ritsins er ljóst að þekking innan bandaríska stjórnsýslustigsins á líffræði hvala og stöðu þeirra í sjávarvistkerfinu stendur mun nær raunveruleikanum en tilfellið er hér heima með ráðamenn þjóðarinnar.

Niðurlag
Það er brýnt að hafa í huga að veiðar á stórhvölum er afar viðkvæmt alþjóðamál, sérstaklega í ljósi sögulegra staðreynda um ofveiði á hvölum í heimshöfunum langt fram yfir miðja 20. öld. Í kjölfarið öðluðust hvalir táknræna merkingu í baráttunni fyrir umhverfisvernd almennt í heiminum. Þann sess skipa hvalir enn í dag og sætir það engri furðu. Vel má vera að Íslendingar súpi nú að ósekju seyðið af misgjörðum annarra þjóða fyrr á tímum. Ef þetta er tilfellið breytir það ekki hinu að það er sá raunveruleiki sem horfast verður í augu við af yfirvegaðri skynsemi í stað þvergirðingsháttar krydduðum þjóðernisrembu og hjáfræðum um lífríki hafsins.

Það verður að teljast mjög líklegt, ef heldur fram sem horfir með núverandi hvalveiðiforsendur ríkisstjórnarinnar, að hvalveiðistefnan muni fyrr en síðar bíða algert skipbrot og verða landi og þjóð til enn frekara tjóns og álitshnekkis en orðið er. Að stefna fram á alþjóðavettvangi með jafnvægiskenninguna á lofti og boðskapinn um að hvalveiðar séu nauðsynlegar af því að hvalirinr éti svo mikið af fiski er ekki aðeins móðgun við líffræðina sem vísindagrein heldur er verið storka heildarhagsmunum Íslendinga. Forsendur núverandi hvalveiðistefnu eru þar að auki algerlega óþarfar.

Allt sem til þarf að stunda hvalveiðar, vilji menn það á annað borð, er að stunda þær á þeim forsendum einum að veiðikvótar stefni hvalastofnunum ekki í hættu. Við ákvörðun kvóta verður að byggja á sem allra öruggasta stofnstærðarmati og ítrustu varfærni verður að gæta við útreikninga á veiðiþoli. Þetta er ekki nema eðlileg krafa í ljósi sögunnar á ofveiði hvala og stöðu þeirra í dag í umhverfismálum. Og svo má náttúrulega ekki fórna meiri hagsmunum fyrir minni. 

NSÍ gagnrýnir hvalveiðiskýrslu