Vísindaskref ársins 2008

Byltingar eru sjaldgæfar í vísindum, þekkingingarleitinni miðar oftast áfram skref fyrir skref. Byltingar leiddar af einstaklingum enn sjaldgæfari. Það þarf að leita aftur í tímann til að finna dæmi um slíka einstaklinga, Newton, Copernicus, Darwin og Mendel. Sumum einstaklingingum er eignað meira en þeir eiga skilið, Thomas Morgan er eignað fyrsta genakortið, en það var í raun skilgreint af samstarfsmanni hans Sturtevant (fleiri einstaklingar í fluguhópnum í Columbia gerðu miklar uppgötvanir sem nafn Morgans er oftast tengt við).

Á síðari árum er það mun algengara að margir hópar vinni að áþekkum vandamálum, birti um þau í sama tölublaði vísindarits og dreifist heiðurinn af merkilegri (eða betur auglýstum) uppgötvunum því á fleiri staði. Það er einmitt tilfellið með það svið vísindanna sem tímaritið Science skilgreinir sem  framfaraspor ársins (fyrir árið 2007 voru það framfarir í mannerfðafræði, og árið 2006 rannsóknir á þróun.) Að mati ritstjórnar Science voru framfarir ársins í þroskunarfræði, nánar tiltekið í endurforritun á stofnfrumum "stem cell reprogramming".

Allar frumur líkamans (með örfáum undantekningum) eru með sama erfðaefni, og mismunandi starfsemi fruma fer eftir því hvaða gen þær tjá og hvaða form þær taka. Frumurnar taka á þroskaskeiði sínu við boðum úr umhverfi, frá öðrum frumum, lesa styrk hormóna og boðefna og sérhæfast til einhverra verka. Stofnfrumur eru frumur sem ekki hafa sérhæfst, eða bara að hluta. Það er því mikilvægt fyrir skilning okkar á starfsemi stofnfruma og mögulegri hagnýtingu að skilja sérhæfingu fruma, og að geta stjórnað henni.

Nokkrir hópar birtu athyglisverðar greinar um endurforritun stofnfruma, jafnvel frumur sem ræktaðar voru úr sjúklingum með ákveðin heilkenni. Það eitt og sér er mjög forvitnilegt, því höfnun vegna ónæmisvars má yfirvinna með slíkri ræktun.

Tveir gallar eru á gjöf Njarðar. Heimturnar eru ekki góðar, einungis lítið hlutfall stofnfruma sérhæfist í þá frumugerð sem stefnt var að. Hinn gallinn er sýnu alvarlegri. Hingað til hefur þurft að erfðabreyta frumunum, með því að skutla inn í þær genum sem stýra þroskun. Slíkt er áþekkt því að reka járnkall inn í bílvél til þess að reyna að breyta starfsemi hennar. Í sumum tilfellum getur slíkt virkað en aukaverkanir eru óþekktar. Heppilegast væri að finna stjórnferla frumunnar sjálfrar og hafa áhrif á þá. Sem væri þá stýri, kúpling og gírar bifreiðar, ef við notumst við bílvélalíkinguna.

Tímaritið birtir einnig lista yfir 9 önnur framfaraspor, eins og greiningu á massa róteinda, skilgreiningu á plánetum í fjarlægum sólkerfum, framförum í rannsóknum á krabbameinum og flökt í byggingu prótína. En árið 2008 tilheyrði greinilega þroskunarfræðinni, þar sem rannsóknir á brúnni fitu (hún er líkari vöðvum en hvítum fitufrumum) og myndgreining á þroskun froska náði einnig inn á listann (skoðið endilega frábært myndband á síðu the Guardian). E.t.v. gerum við þeim framförum betri skil síðar.

Ítarefni. 

Pistill Magnúsar Karls Magnússonar um stofnfrumur.

Samantekt Gretchen Vogel fyrir Science magazine um endurforritun stofnfruma.

Frétt Ian Sample við the Guardian um sama efni.

Mars og spurningarmerkið

Bæði lífverur og ólífrænir ferlar geta leitt til myndunar metans. Gastegundin fannst nýverið á Mars, eins og vísindamenn NASA birtu í Science (sjá umfjöllun) og gert er ljómandi skil á Stjörnufræðivefnum.

Vissulega er möguleiki að metangasið sé af lífrænum toga en það er mörgum sinnum líklegra að  efnaferlar í iðrum Mars eða undir yfirborði hafi myndað gasið. Hugmyndin um líf á Mars kom fram fyrir nokkrum öldum, og var byggð á tilfinningu en ekki efnislegum rökum. Með framförum í sjónaukatækni og efnagreiningum fjarlægra hnatta tókst að sýna fram á að mjög ólíklegt væri að líf þrifist á Mars.

Samt lifir þessi hugmynd áfram, sem þjóðsaga sem NASA virðist gera út á að halda við. Hversu oft sér maður fyrirsagnir "Vísbending um líf á Mars?", "Maður á Mars?", "Merki um vatn á Mars, merki um líf?".

Eins og Ian Sample bendir á í the Guardian "Has Nasa found life on Mars?" eru svör við fyrirsögnum sem enda á spurningamerkjum nær alltaf neikvæð. Getum við láð Nasa að vilja vekja athygli á rannsóknum á Mars, stofnunin hefur gert heilmikið fyrir stjarnvísindin? Svarið við þeirri spurningu er já, við eigum að krefjast þess að vísindamenn og stofnanir vandi framsetningu á niðurstöðum sínum og ályktunum. Sérstaklega þegar fréttir hafa tilhneygingu til að brenglast í endursögn minni miðla eins og mbl.is.

Örlítill samanburður lokaathugasemdinni til stuðnings. Frétt BBC í endursögn mbl.is

Mikið af metangasi hefur fundist á þrem stöðum á plánetunni Mars, að sögn BBC. Gasið streymir upp úr jarðveginum og er skýringin annaðhvort jarðfræðileg virkni eða þá að gasið á sér lífrænar orsakir.

Fimm ár eru síðan metan var fyrst greint á Mars. Nú hefur komið í ljós að það eyðist ekki í sólinni eins og það ætti að gera ef um stundarfyrirbæri væri að ræða heldur er uppstreymið stöðugt.  Ekki er enn ljóst hvort gasið á sér rætur langt aftur í fortíðinni [eða] nútímanum, að sögn vísindamanna.

Inngangur fréttar BBC

Large quantities of methane gas have been detected on Mars, Nasa scientists have announced in Science journal.

The gas could be produced either by geological activity or by life.

Methane was detected in the Martian atmosphere five years ago; scientists have found it is more abundant over particular parts of the planet.

It should last for only a short time in the atmosphere until it is destroyed by sunlight, and so its continued presence means it is being replenished.

This suggests the methane is made by an ongoing process.

But the ultimate origin of the methane could either be an ancient or a modern one, say the researchers.

 

Metan á Mars