skora á þingmenn að bregðast við fjárhagsvanda háskólanna

Rektorar íslenskra háskóla skora á þingmenn að bregðast við fjárhagsvanda háskólanna

Yfirlýsing frá rektorum allra háskóla á Íslandi

"Ljóst er að þær fjárhæðir sem háskólum landsins eru ætlaðar skv. fyrirliggjandi fjárlagafrumvarpi standa ekki undir því mikilvæga starfi sem skólarnir sinna. Háskólar í nágrannaríkjum okkar fá tvöfalt hærri framlög á hvern nemanda og endurspeglar það raunverulegan kostnað háskólastarfs. Til þess að ná meðaltali framlaga í OECD-ríkjunum þarf 8 milljarða kr. til viðbótar við þá fjárhæð sem gert er ráð fyrir í fjárlagafrumvarpinu og 16 milljarða kr. þarf til að ná meðaltali Norðurlandanna.

Háskólar á Íslandi eru því í fordæmalausri stöðu. Niðurskurður síðustu ára og viðvarandi undirfjármögnun ógnar öllu starfi háskólanna og kemur í veg fyrir nauðsynlega þróun. Nái fyrirliggjandi fjárlagafrumvarp fram að ganga í óbreyttri mynd verða háskólarnir að skerða þjónustu við nemendur og slíkum breytingum er erfitt að snúa við. Fjármögnun háskólanna verður að bæta strax á komandi ári til að valda ekki frekari skaða á starfsemi þeirra.

Rektorar allra íslenskra háskóla skora á þingmenn að bregðast við þeim bráða vanda sem skólarnir standa frammi fyrir. Nauðsynlegt er að hækka fjárframlag til háskólanna strax árið 2017 um 2 milljarða kr. svo þeir geti sinnt þeim grundvallarverkefnum sem eru fyrirliggjandi. Þá er brýnt að ráðast í að gera áætlun um fjármögnun háskólastigsins til framtíðar svo að skólarnir geti sinnt lögbundnum skyldum sínum og staðið undir mikilvægu hlutverki sínu varðandi þróun þekkingardrifins samfélags og atvinnulífs.

Í kjölfar umræðu síðustu viku viljum við, rektorar háskólanna, árétta að á undanförnum misserum hafa skólarnir ítrekað átt viðræður um stöðu og fjármögnun háskólastigsins við ráðherra, alþingsmenn, embættismenn og fjárlaganefnd og virðist óumdeilt að háskólastigið er undirfjármagnað. Þegar fimm ára fjármálaáætlun ríkisvaldsins lá fyrir í vor var ljóst að ekki yrði forgangsraðað í þágu háskólanna og óskuðum við þá eftir fundi með fjárlaganefnd Alþingis sem ekki var orðið við. Aftur var óskað eftir fundi með fjárlaganefnd til að ræða nýtt fjárlagafrumvarp en því var einnig hafnað. Í ljósi þess að háskólamenntun er lykilstoð í íslensku samfélagi og atvinnulífi er það skylda okkar að vekja athygli almennings á alvarlegri stöðu þessara stofnana."

Ég tek undir þessa yfirlýsingu heilshugar.

Við hin grunnhyggnu, hvað internetið gerir við heila

Fyrir tveimur áratugum sat ég ásamt samnemendum mínum í tölvuveri Líffræðistofnunar á Grensásvegi 12. Húsin við þennan hluta Grensásvegar voru byggð sem iðnaðar eða skrifstofuhúsnæði. Tölvuverið var í kálfinum, viðbyggingu sem teygði sig aftur úr húsinu, sem braut allar reglur um arkitektúr og notalegheit. Í tímum lærðum við á furðuleg fyrirbæri eins og unix, S-plús og pine. Tíminn fjallaði um tölfræði og forritin sem við notum til þess að prófa tilgátur. En þetta pine var dálítið fyndið, enda forrit sem hægt var að nota til að senda skeyti milli fólks á landa. Með þessu apparati var hægt að skrifa skeyti og koma þeim hratt á áfangastað.

Á tuttugu árum hefur heimurinn gjörbreyst, með tilkomum veraldarvefsins, tölvupósts, snjallsímans, samskiptamiðla og myndbandamiðlunar á netinu. Hlutirnir hafa breyst ákaflega hratt, svo hratt að fáir hafa staldrað við að spá í því hvaða áhrif breytingarnar hafa.

Nicholas Carr fjallar um þetta í bókinni The shallows. Carr hvetur okkur til að horfa framhjá efninu, og horfa á áhrif tækninnar sjálfrar. Umræðan um jákvæð eða neikvæð áhrif veraldarvefsins hefur aðallega snúist um efnið. Er efni á netin gott eða slæmt?

Færri spurðu, hvaða áhrif hefur það á okkur að nota veraldarvefinn?

Svarið felst í lengri titli bókar Nikulásar Carr - The shallows, what the internet is doing to our brains.

Í bókinni fjallar hann um áhrif tækni á hugsun mannsins og hvernig hún mótar samfélög okkar. Við höfum (innblásnir af Carr) fjallað um áhrif klukkunar, ritmáls og bókaprentunar á mannkynið og samfélögin. Það er í raun bara formáli að kjarna bókarinnar. Þar færir hann mjög sannfærandi rök fyrir því að sítenging okkar við netið, samskiptamiðla og snjallsímar séu bölvun. Áhrifin eru margþætt, á hugsun, rökvísi, tilfinningaþroska, samskiptahæfileika og vellíðan.

Heilinn er ekki greyptur í stein. Það sem við bjóðum heilanum upp á, mótar starfsemi hans. Með því að horfa á tónlistarmyndbönd allan daginn, venst heilinn tónlist og mikilli sjónrænni örvun. Hann þjálfast ekki í rökvísi, nærgætni eða náungakærleik á slíkum fóðrum. Heilar eru sveiganlegir, enska hugtakið er neuroplasticity.

Alnetið og sítengingin við það hefur áhrif á hugsun okkar. Við stöldrum stutt við á vefsíðum, lesum færri setningar, skimum frekar en að lesa, stiklum yfir en ígrundum ekki. Lestur á bók er allt öðru vísi, þar getur maður strandað á setningu og velt fyrir sér persónunni eða ráðgátunni. Stundum kvikna hugmyndir um mann sjálfann eða tilfinningar fólks sem auðgar líf okkar. Vefurinn er risastjór athyglisdreifari, sem er með gríðarlega útbreiðslu og flestar manneskjur á jörðinni innan seilingar. Líkingin í Matrix þríleiknum, þar sem manneskjur voru orkulindir fyrir vélar, er etv ekki svo fjarri lagi. Við, hin sítengdu og grunnhyggnu, dönsum í takti sem rafrásirnar og vélmálið setur.

Með því að lesa bókmenntir og ræða eðli lífsins við fólk í eigin persónu, venst heilinn rökhugsun, virðingu og tilfinninganæmni. Því hlýt ég að skilja við hér og lesa næstu bók. Why grow up, eftir Susan Neiman (undirtitil, subversive thoughts for an infantile age). Sú bók fjallar um æskudýrkun nútímans og hvernig stjórnvöld hagnast á því að friða almenning með einföldum hugmyndum. Til dæmis þeirri að það sé svalt að vera barnalegur og lummó að vera fullorðinn. Einföld leið til þess er dægurmála rigningin á alnetinu.

Góðar stundir.

Háskólar í hættu

Menntun er nauðsynleg fyrir okkur sem einstaklinga og samfélagið sem við tilheyrum.

Menntun gefur okkur tækifæri til að kynnast veröldinni og sögu hennar, því hvaða kraftar móta náttúruna (lifandi jafnt og dauða), hugmyndum um eðli mannsins, samfélaga og þjóða. Menntun hjálpar einstaklingum í leit að lífsfyllingu, tilgangi og félagsskap.

Háskólar eru æðsta menntastigið, og þar kemur fullorðið fólk og fær að kynnast og rannsaka margvísleg fræði og hugmyndir.

Ávextirnir eru margvíslegir. Margir tiltaka nauðsyn á menntun fyrir nýsköpun og efnahag og þjálfun sérhæfðs starfsfólks eða stétta, en ég held að mikilvægast sé þroskun á mannlegri og samfélagslegri færni einstaklinga. Óbeinir ávextir sem erfitt er að mæla, en sem stuðla engu að síður að traustu og hraustu samfélagi, sem getur tekist á við áskoranir framtíðar.

Ég skora á alla að skrifa undir áskorun til frambjóðenda og stjórnmálaflokka um að styðja háskóla á Íslandi á næsta kjörtímabili.

Háskólar í hættu.

Meðalframlag íslenska ríkisins á hvern ársnema í háskóla er tæplega 1,3 milljónir króna. Ísland er þar langt á eftir nágrannaþjóðum sínum því framlagið nemur rúmlega 2,2 milljónum króna að meðaltali annars staðar á Norðurlöndum.

Í aðgerðaáætlun Vísinda- og tækniráðs er markmiðið að styrkja fjármögnun háskólakerfisins hér á landi svo hún verði að minnsta kosti sambærileg við meðaltal annarra norrænna ríkja árið 2020. Ríkisfjármálaáætlun fyrir árin 2017-2021 sýnir hins vegar að engan veginn er komið til móts við ofangreint markmið.

Viðvarandi undirfjármögnun háskólanna dregur úr framþróun í samfélaginu og samkeppnishæfni landsins. Enn fremur er ljóst að ef ekki er lagt meira fé til reksturs háskólakerfisins þarf á endanum að fækka nemendum og draga úr fjölbreytileika í námsframboði.

Við undirrituð krefjumst þess að stjórnvöld setji menntamál í forgang og framfylgi fyrrgreindum markmiðum um fjármögnun háskólakerfisins með það að leiðarljósi að jafnmikið fjármagn fylgi hverjum háskólanema hér á landi og nemum annars staðar á Norðurlöndum árið 2020.

Getur einstaklingur vitað hvort hann er Gyðingur með því að taka próf?

Getur einstaklingur vitað hvort hann er Gyðingur með því að taka próf? Og þá hvar.

Spurningin fjallar um uppruna einstaklings. Ímyndum okkur Jón Strand, sem rekur á fjörur en man ekkert um sitt fyrra líf. „Hver er ég og hvaðan kom ég“, væru eðlilegar fyrstu spurningar Jóns. Hann gæti komist að erfðafræðilegum uppruna sínum með því að fara í erfðapróf.

Erfðapróf byggja á því að engir tveir einstaklingar hafa nákvæmlega sama erfðaefni, nema vitanlega eineggja tvíburar.^[1] Mismunurinn í erfðaefninu kallast erfðabreytileiki og finnast um 15.000.000 slíkir meðal manna. Enginn einstaklingur hefur sömu samsetningu af þessum 15 milljón breytilegu stöðum í erfðaefninu sínu. Við tilheyrum öll sömu tegund, en samt er merkjanlegur erfðamunur á þjóðum heims. Munurinn birtist bæði í því að sumar stökkbreytingar finnast bara í vissum þjóðum, og einnig er tíðni algengra erfðabreytileika oft ólík milli meginlanda og þjóða.

Ástæðan fyrir þessu er saga mannkyns. Uppruni mannkyns er í Afríku og þar finnast flestar breytingar og mestur fjöldi ólíkra samsetninga af genum. Við fólksflutninga út úr Afríku og inn í Asíu breyttist erfðasamsetningin. Það er vegna þess að einungis hluti Afríkubúa fór í ferðalag og genin þeirra mynduðu nýjan erfðabrunn utan upprunalandsins. Í hvert skipti sem fólk fluttist, til Evrópu, Ástralíu og Ameríku breyttist erfðasamsetningin, umtalsvert mest vegna tilviljunar. Því má greina mun á þjóðum og ættbálkum um víða veröld með því að skoða ákveðna staði í erfðamenginu.

Víkjum aftur að Jóni Strand. Hann fór í erfðapróf. Næst þarf að bera niðurstöðuna saman við gagnabanka sem segir til um hvaðan sé líklegast að hann sé ættaður. Í ljós gæti komið að gen hans eru líkust genum frumbyggja Ástralíu eða Eldlands, en það er eyjaklasi við suðurodda Suður-Ameríku.

En upprunapróf af þessu tagi eru óvissu háð því sumir stofnar eru blandaðir og einstaklingar geta líka átt flókna sögu. Margar nútímaþjóðir eru tilkomnar vegna blöndunar fólks. Glæsilegustu blöndurnar eru í Ameríku þar sem frumbyggjar hafa blandast fólki frá Afríku, Asíu og Evrópu. Arfgerðir í þessum löndum endurspegla sögu þjóðarbrotanna, en einnig mikla blöndun undanfarnar kynslóðir. Einstaklingar geta einnig átt flókna sögu og kannast lesendur vafalaust við söguna af langafa frá Noregi eða frænkuna sem flutti til Vesturheims. Þekktasta dæmið hérlendis er líklega Hans Jónatan. Hann var ættaður frá Afríku og Danmörku, en settist að á Íslandi í byrjun 19. aldar.^[2] Hans gat af sér hóp afkomenda hérlendis sem hver um sig erfði hluta af genum hans.

Í tilfelli gyðinga hjálpar það töluvert að hjónabönd eru mörgum sinnum algengari innan ættbálksins en við óskylda einstaklinga. Erfðabreytileiki á Y-litningi, hvatbera litningi og venjulegum litningum nýtist til að skilgreina gyðinga sem hóp og jafnvel greina undirhópa (til dæmis Askhenazi-gyðinga eða frá gyðingahóp frá Norður-Afríku). Einstaklingur getur því farið í erfðapróf og fengið nokkuð skýrt svar um hvort hann sé af gyðingaættum. Það er jafnvel hægt að greina hvaða hópi gyðinga hann er kominn af. Það er sérstaklega auðvelt ef Y-litningurinn eða hvatbera litningarnir sýna skýr merki. Þá er hægt að færa menn til ættar. Það er hins vegar erfitt að greina hvort hann sé þeirrar þjóðar sem byggði Gyðingaland að fornu, Hebrea. Þjóðir Miðausturlanda eru skyldar, og gyðingar þar á meðal. Eins og gefur að skilja verður mat okkar á skyldleika óljósara því dýpra sem klifrað er í ættartréð.

Samantekt:

• Erfðapróf geta sagt til hvaðan sé líklegast að einstaklingur sé ættaður.
• Margar þjóðir eru mjög svipaðar á erfðasviðinu og það flækir í sumum tilfellum túlkunina.
• Uppruni margra er flókinn, vegna þess að allir menn eru sömu tegundar, og það flækir einnig túlkun erfðaprófa.

Tilvísanir:

1. ^ Reyndar hefur komið í ljós að erfðaefni þeirra er ekki nákvæmlega eins, sjá svar við spurningunni Eru eineggja tvíburar alltaf alveg eins?
2. ^ Íslendingar eru svo aftur ættaðir frá Noregi og Bretlandseyjum, en það er lengra um liðið. Því er erfitt að segja hversu stór hluti erfðaefnis hvers okkar er ættaður hvaðan.

Heimildir og ítarefni:

• Gísli Pálsson. Hans Jónatan: Maðurinn sem stal sjálfum sér. Vefur Háskóla Íslands. 16. október 2014, sótt 19. maí 2016.
• Arnar Pálsson. Hvernig virka erfðapróf? Vísindavefurinn, 21. júní 2016, sótt 5. september 2016.
• Arnar Pálsson. Hvar eru rauðhærðir algengastir? Vísindavefurinn, 5. febrúar 2015, sótt 29. maí 2016.

Fuglafár - háfleygt fuglaspil

Það er sönn ánægja að tilkynna að Fuglafár er komið í forsölu á Karolina Fund! Endilega kíktu á málið hér:

https://www.karolinafund.com/project/view/1495

Ef þú vilt fylgjast með má lesa fésbókina og sömuleiðis skoða heimasíðu í loftið spilsins.

https://www.facebook.com/fuglafar
www.fuglafar.is

Fuglafár er hugarsmíð vinkvennanna Birgittu Steingrímsdóttur og Heiðdísar Ingu Hilmarsdóttur. Hugmyndin kviknaði þegar við áttuðum okkur á því hve lítið við vissum um fugla þrátt fyrir að þeir séu mjög áberandi í daglegu umhverfi okkar og svo til einu villtu dýrin sem við sjáum hér á Íslandi. Í dag erum við forfallnar fuglaáhugamanneskjur og með Fuglafári viljum við smita þennan áhuga út frá okkur. Í spilinu færð þú að kynnast 30 fuglum sem allir eru einkennandi fyrir íslenska náttúru. Spilið prýða vatnslitamyndir eftir Jón Baldur Hlíðberg sem er einn færasti náttúruteiknari landsins og þó víðar væri leitað.

Klukkur og bækur breytta heilum

Maður með úr, maður með bók og heili gengu inn á bar. Seinni hluti brandarans bíður innblásturs.

Í sumar hvíldi ég mig með lestri bóka. Tale of two cities eftir Charles Dickens hentaði mjög vel fyrir útileigu og vísindaveiðiferðir. Hún var reyndar dásamlega langdregin á köflum en málfarið stórbrotið og fléttan vandlega ofin. Persónurnar eru kannski ekki þær eftirminnilegustu sem Dickens hefur skapað, en sögusviðið og atburðarásin vegur upp á móti þeim annmörkum.

Hin bókin sem hreyfði mest við mér í sumar er ekki skáldverk. The shallows, what the internet is doing to our brains eftir Nicholas Carr, fjallar um áhrif nýlegrar tækni á okkur mannfólkið.

Hann kynnir okkur nýjar niðurstöður í sálfræði, sem sýna að heilinn er mjög sveiganlegur. Heilasveiganlegiki (neuroplasticity) er nýtt lykilhugtak í sálfræði, og lýsir því hvernig tengingar í heilum eru síkvikar og ótraustar. Allt sem við gerum hefur áhrif á tengingarnar. Og það sem við gerum ekki hefur líka áhrif, því með þvi að gera ekki ákveðna hluti þá dofna eldri tengingar á milli tauga.

Við erum vön því að líta á tækni og tæki sem verkfæri okkar, sem við hönnuðum, notum og stjórnum. Við gleymum því gjarnan að tækning og tækin geta haft áhrif á okkur. Carr minnir okkur á þetta og það verður kjarninn í umræðu höfundar. Áður en hann ræðir netið og símana, fjallar hann um klukkur og ritmál.

Tíminn sem tækni

Tímanum halda engin bönd. Það er ómögulegt að setja lög sem stöðva tímann, að hlekkja hann með keðjum eða negla hann við vegg. Nú til dags lifum við og deyjum eftir klukku. Allt líf okkar er skipulagt og fylgir takti sem settur er af afgreiðslutíma verslana, vinnustaða og dagatali yfirvalda. Fyrir nokkrum öldum eða árþúsundum var tíminn sannarlega til, en áður en klukkur voru fundnar upp, lifðum við mennirnir í annari veröld. 

Klukkan veldur því að við dönsum flest öll í sama takti, atómklukkunar sem stillir af menn, viðskipti og vísindi um alla jörð. Í bókmenntaverki Tome og Janry er lýst dystopíu þar sem hver einstaklingur er með armbandsúr. Úrin sýna ekki hefðbundinn tíma heldur eru tengd SKONS, stórri vél sem skipar fólki fyrir og stjórnar lífi þess. En framtíðarsýn Tome og Janry er ekki fjarri nútímanum, þar sem við lútum öll valdi klukkunar 60/24/7.

Vitanlega hafa menn alltaf fylgt tímanum, við vöknum á morgnanna og sofnum á kvöldin. Einnig vöktuðu forfeður okkar árstíðir og skipulögðu fiskveiðar, landbúnað og veiðiferðir í samræmi við takta náttúrunnar.

Sólúr eru ævaforn uppfinning en klukkur eins og við þekkjum þær voru fundnar upp á miðöldum. Lengi vel voru klukkurnar samt hver í sínum takti. Margar kirkjuklukkur í sama bæ voru t.d. sjaldnast sammála um tíma, hvað þá um klukkur í ólíkum borgum eða löndum. Undir lok nítjándu aldar og upphafi tuttugustu aldar voru uppfinningamenn að reyna að finna leiðir til að samhæfa klukkur milli bæja.*

En eftir að klukkurnar urðu til og voru samhæfðar þá fóru þær að móta hegðan okkar og hugsanir. Það má spyrja hvort þær breytingar séu allar til batnaðar, eins og með aðrar tækniuppfinningar mannsins.

Önnur tækniuppfinning sem er Carr hugleikin er ritmálið og bókin. Það er óþarfi að lýsa með mörgum orðum því hvernig hugmyndir fæddust eða varðveittust í veröld án bóka. Allt treysti á munnlega geymd, eins og t.d. lagabálkar forfeðra okkar sem lögréttumennirnir þurftu að þylja upp úr minni á Alþingi.

Um leið og ritmálið varð til losnaði stífla, menn gátu skráð hugmyndir sínar og flutt á milli staða og landa. Bækur komu á samtali milli kynslóða og tungumála, hugsuða um alla veröld. Með bókunum urðu mögulegar gríðarlegar framfarir í mannlegri sköpun, frá skáldverkum og heimspeki til fræða, vísinda og tækni. Bókin gerði djúpa hugsun mögulega og gerði fólki kleift að setja sig í spor forfeðra og afkomenda, keisara og kotbónda, og upplifa ferðalög í rúmi, tíma og landslagi tilfinninga og drauma.

The shallows hafði gríðarleg áhrif á mig. Ég t.d. hætti að blogga í margar vikur, og læsti símanum mínum eftir kl 8 á kvöldin, og var alvarlega að hugsa um að banna tölvur í fyrirlestrum mínum í háskólanum. Mig langar til að gera bókinni betri skil hér, en þessi pistill verður að duga sem stuttur formáli að þeirri umsögn. E.t.v. er pistillinn einkenni þess að alnetið hafi eyðilegt hæfileika minn til að rita samfellda hugsun eða koma mér að megin atriðinu. En stundum er það meginatriði í sjálfu sér að gefa sér tíma til þess að vera lengi að koma sér að meginatriðinu. Lifi bókin.

*Albert Einstein starfaði sem ritari á einkaleyfaskrifstofu í Bern í upphafi tuttugustu aldar, og því var fleygt að þetta vandamál samtíma hans hafi leitt hann að afstöðu tíma og rúms.

Fjórðungi bregður til nafns: af uppnefndum genum og sérvisku erfðafræðinga

Fjórðungi bregður til nafns: af uppnefndum genum og sérvisku erfðafræðinga. Greinarkorn þetta birtist í Kímblaði ársins 2016. Það er sérlega ánægjulegt að útskriftarnemendur í líffræði hafa gefið út Kímblað, í fyrsta skipti í mörg ár. Ég naut þeirra forréttinda að fá að skrifa á blaðið. Hér birtist greinin í heild sinni. Til að lesa aðrar greinar í heftinu þarf að hafa ná sér í eintak á háskólasvæðinu og hjá öllum betri tannlæknum bæjarinns.

-----

„Þú skalt heita Skuld“ sagði erfðafræðingurinn. Flugugreyið er forviða. Hún fæddist í ljómandi fínni túbu með systkinum sínum, þar sem hiti er jafn og notalegur, engir afræningjar og næg fæða. Hún veit ekki að hún er leiksoppur örlagavalda, sem kallast James Kennison og John Tamkun. Því síður að þeir voru ekki að nefna hana sjálfa, heldur gen sem hafði áhrif á þroskun (eins og skuld). Þeir einangruðu slatta af genum og höfðu greinilega lesið norræna goðafræði, því þrjú þeirra voru skírð Urdur (urd), verthandi (vtd) og skuld (skd). Örlaganornirnar Urður, Verðandi og Skuld spunnu þræði sem ákvörðuðu örlög manna. Á sama hátt tengjast þessi gen örlögum fruma í þroskun ávaxtaflugna.

Erfðafræðingar rannsaka lögmál erfða og kortleggja gen. Þegar gen finnast er til siðs að gefa þeim nöfn, til að einfalda framsetningu og umræður. Vinnunúmer (t.d. CG10079) geta átt við athyglisverð gen. En um leið og þú veist að CG10079 heitir Egfr getur þú tengt það við þekkingu þína af frumunni. EGF stendur fyrir epidermal growth factor, sem er boðsameind sem frumur nota í samskiptum. Egfr er viðtakinn fyrir þessa boðsameind, sem gerir frumum kleift að skynja hana og bregðast við. En nöfn genanna erum mörg og margvísleg. Altítt er að erfðafræðingar gefi genum nöfn út frá svipgerð eða galla sem fram kemur þegar gen stökkbreytist. T.d. skírði Thomas Morgan fyrsta genið sitt white vegna þess að augu flugunnar sem venjulega eru rauð urðu hvít. Gen uppgötvast oft sem athyglisvert frávik í svipfari, sem erfist. Þannig fundust til dæmis stökkbrigðin Torpedo, sem veldur því að fóstur ávaxtaflugna verður eins og tundurskeyti, faint little ball, sem breytir því í óásjálegan hnoðra og Ellipse sem gerir augu flugunnar sporöskjulaga. Erfðafræðingar sem rannsaka ólíka þætti lífverunnar geta fundið ólíka galla í sama geni, mismunandi samsætur eða allel. Torpedo, faint little ball og Ellipse eru t.d. ólíkar samsætur Egfr gens ávaxtaflugunnar. Það sýnir okkur sértæk áhrif ólíkra stökkbreytinga í sama geni og einnig hversu oft sum gen eru brúkuð í þroskun.

Fyrir sumar lífverur er nafnakerfið nokkuð staðlað. Bakteríuerfðafræðingar nefndu gen gjarnan eftir efnaskiptagöllum, t.d. LacI eða HemeD. Ormaerfðafræðingar greindu nokkra flokka breytinga, lin (e. lineage) sem raska örlagakorti þroskunar, dau (e. dauer) sem raska dvalastigi ormsins og let (e. lethal) sem leiða til örends orms. Blessunarlega leyfa aðrir erfðafræðingar sér örlítið skáldlegri stíl, sérstaklega flugumennirnir. Hér munum við kynna nokkur snaggaraleg genanöfn. Flest genanna eru úr flugum, aðallega vegna þess að ég vann með flugur á námsárum, en ég mun tína til flott nöfn úr öðrum lífverum til að virðast víðsýnn. Merking flestra orðanna skilar sér ágætlega á ensku, en við munum útskýra nöfnin á ástkæra ylhýra eftir megni. Nokkur af mínum uppáhalds genum eru.

Disco: Nafnið gefur til kynna flugur sem stíga svakaleg spor. En afleiðing stökkbreytingar í disco eru liðamótalausir fætur (nafnið er reyndar stytting á disconnected, en það er aukaatriði).

Indy: Flugur með stökkbreytingu í indy lifa mun lengur en aðrar. Nafnið er sett saman úr upphafstöfum frægrar setningar í kvikmynd Monty Python gengisins um hinn heilaga kaleik “I’m not dead yet”.

Doublesex: Stökkbreyting í doublesex leiðir til þess að flugurnar hafa ásýnd tvíkynja veru (kostir slíkrar anatómíu, sem Jeff Murdoch dreymdi um, létu á sér standa).

Tinman: Er gen sem er nauðsynlegt fyrir sérhæfingu sérstakrar afurðar miðlagsins. Vísað er í einn af fylgdarmönnum Dóróteu, í leit hennar að Galdrakarlinum í Oz. Blikk-kallinn var hjartalaus. Eins þroskast ekki forveri hjartans í flugum með gallað tinman gen.

Casanova: Genið var skilgreint í zebrafiskum, og leiddi til þess að hjartað klofnaði í tvennt. Lesanda er í sjálfsval sett hvort túlki beri það sem svo að casanova sé með tvö hjörtu, eða að casanova leiði til þess að hjörtu klofni.

Foi: Nafnið gæti lesist sem foj, upp á íslensk dönsku. En eins og með indy liggur grínið í lengri útgáfu nafnsins fear of intimacy. Svipgerð stökkbreytinga er reyndar ekki tengd atferli, eða því að vilja frekar búa til börn í tilraunaglasi en undir sæng, heldur hefur hún áhrif á eiginleika stofnfruma kímlínu í flugum. Nánari útskýring á nafninu hefur enn minna skemmtanagildi.

Grim, reaper og sickle: Breytingar í þessum genum tengjast reyndar ekki hinum drepleiðinlega enda allra lífa. Heldur stýrðum frumudauða sem er eins og allir þroskunarfræðinemar vita bráðnauðsynlegur (án hans værum við með sundfit og blessaður ormurinn með of margar frumur).

Cabernet, chardonnay og riesling: eru allt gen í zebrafiski sem valda fækkun blóðfruma.

Dracula: Galli í dracula geni zebrafiska veldur því að þeir verða of næmir fyrir sólarljósi. Zebrafiskafóstur eru gegnsæ á fyrstu stigum þroskunar og einkenni stökkbreytingarinnar eru þau að blóðfrumur splundrast ef skín á þær ljós.

Cheap date: Ávaxtaflugur heita í sumum löndum edikflugur, því þær leita í rotnandi ávexti, eða angan af vænni gerrækt. Þær verpa í slíka ávexti, og því þola lirfurnar venjulega heilmikinn styrk af etanóli. Flugur með galla í cheap date finna á sér eftir að hafa innbyrt mjög lítið af etanóli. Nafnið byggir vitanlega á amerískri menningu þar sem stefnumót eru algeng leið fyrir ungt fólk að kynnast, frekar en að fara saman í réttir eða tosa í tíkarspena eins og tíðkast hérlendis.

Ken og barbie: Ytri kynfæri vantar á flugur með galla í þessum genum.

Superman, clark kent og kryptonite: Supermann fannst í vorskriðnablómi (Arabidopsis thaliana), sem er eiginlega ávaxtafluga plöntuerfðafræðinga. Framkvæmd var stökkbreytiskimun fyrir göllum í blómhlutum, þannig að nafnið tengist svipgerðinni ekki augljóslega. Sama skimun skilaði líka geninu clark kent, sem síðar kom í ljós að var allel af superman. Fréttirnar hafa ekki borist til íbúa Metropolis, líklega vegna þess að blaðamaður í lykilaðstöðu situr á tíðindunum. Síðar kom í ljós að stökkbreyting í öðru geni með bælandi áhrif á virkni superman. Það var vitanlega nefnt kryptonite.

Nöfnum og orðum fylgir alvara. Vegna þróunar finnast sambærileg gen í mörgum lífverum. Systurgen tinman finnst í mönnum og heitir því heillandi nafni NKX2.5. Það er einnig nauðsynlegt fyrir þroskun og virkni hjartans í okkur, sem réttlætir að hluta rannsóknir á genum tilraunalífvera. En hnyttin nöfn gena geta orðið til vandræða, fyrir fólk oftar en flugur. Ímyndum okkur að einstaklingur fari í erfðapróf, og í ljós kemur að hann er með alvarlegan galla í tinman, sonic hedgehog eða Antennapedia. Erfðaráðgjafinn þarf að útskýra ástandið, og þá getur nafn gensins verið til trafala. Því nota mannerfðafræðingar oft önnur nöfn, eða skammstafanir til að hlutleysa (að þeirra mati smekklausa) andagift flugufólksins.

Víkjum nú aftur til Kennison og Tamkun. Þeir höfðu áhuga á genum sem tengdust þroskun ávaxtaflugna. Upphafspunktur þeirra voru tvö gen, Antennapedia (Antp) og Polycomb (Pc). Antennapedia er eitt nafntogaðasta gen í heimi, því viss galli í því veldur umbreytingu á þreifurum (antenna) í fætur (pedia). Antp skráir fyrir umritunarþætti, sem stýrir virkni annara gena, og í ljós kom að það tilheyrir „alræmdu“ genagengi, sem kennt er við Hox. Hox genin (oft kölluð einkennigen) hlutu nöfn sín af þeirri staðreynd að breytingar á þeim leiddu til umbreytinga á liðum, en ekki bara breytinga á þeim. Önnur fræg breyting í þeim flokki er Ultrabithorax (Ubx) sem leiðir til þess að flugurnar fá auka par af vængjum. Þroskunafræðilega umbreytist miðbúksliður þrjú í miðbúkslið tvö, þannig að litlu jafnvægiskólfarnir sem finnast venjulega á öðrum lið verða að vængjum. Þróunarfræðilega eru áhrif Ubx mjög merkileg, því að forfeður ávaxtflugna voru einmitt fjórvængjur, ekki ósvipaðar drekaflugum. Pc genið er ekki Hox gen, en það tilheyrir flokki gena sem hafa áhrif á byggingu litnis í frumum, t.d. í ólíkum frumum á meðan þroskun stendur. Kennison og Tamkun tóku flugur með galla í öðru hvoru geninu, og leituðu að nýjum breytingum sem gætu magnað upp eða bælt þessa galla (slík stökkbreytiskimun kallast „modifier screen“). Í þeirri leit fundu þeir fjölda gena sem tengjast stöðugleika litnis og stýringu á þroskun, þar á meðal genin sem nefnd voru eftir örlaganornunum þremur, urdur, verthandi og skuld. En skimanir skila fleiri genum en hægt er að rannsaka ítarlega. Því bíða þessi skemmtilega nefndu gen enn eftir einhverjum sem vill rannsaka þau, byggingu, hlutverk eða þróun. Eru það örlög þín að afhjúpa leyndarmál Urðar, Verðandi og Skuldar?

Höfundur þakkar innilega ritstjórunum Dagnýju Ástu Rúnarsdóttur og Ölvi Styrmissyni yfirlestur og ábendingar um titil greinar.

Vefsíður og heimildir.

Childs S, Weinstein BM, Mohideen MA, Donohue S, Bonkovsky H, Fishman MC. 2000. Zebrafish dracula encodes ferrochelatase and its mutation provides a model for erythropoietic protoporphyria. Current Biology. 10:1001-4.

Bowman JL, Sakai H, Jack T, Weigel D, Mayer U, Meyerowitz EM. 1992. SUPERMAN, a regulator of floral homeotic genes in Arabidopsis. Development. 114:599-615.

Jackson JP, Lindroth AM, Cao X, Jacobsen SE. 2002. Control of CpNpG DNA methylation by the KRYPTONITE histone H3 methyltransferase. Nature. 416:556-60.

Seringhaus MR, Cayting PR, Gerstein MB. 2008. Uncovering trends in gene naming. Genome Biology 9:401.

Kennison JA, Tamkun JW. 1988. Dosage-dependent modifiers of polycomb and antennapedia mutations in Drosophila. Proceedings of the National Academy of Sciences. 85:8136-40.

Vacek M. 2001. A gene by any other name: whimsy and inspiration in the naming of genes. American Scientist. 89.

Krulwich R. 2009. Fruit Fly Scientists Swatted Down Over 'Cheap Date' NPR (lesið 29. febrúar 2016)

SciCrazy. 2014. Scientist Humor: Funny Gene Names (lesið 29. febrúar 2016)
https://scicrazy.wordpress.com/tag/funny-gene-names/

Iyer S. 2015. 14 of the Funniest Fruit Fly Gene Names (lesið 29. febrúar 2016) http://bitesizebio.com/23221/14-of-the-funniest-fruit-fly-gene-names/

Radford M. 2012. 18 Gene Names that Cover the Gamut, From Movies to Pop Culture to Cartoons. (lesið 29. febrúar 2016) http://mentalfloss.com/article/12880/18-gene-names-cover-gamut-movies-pop-culture-cartoons

T. rex að nafni Sue

Risaeðlur eru stórbrotnustu lífverur sem gengið hafa um jörðina. Þórseðlan, finngálknið og kambeðlan eru velþekkt, en nafntoguðust er grameðlan, sem kallast Tyranosaurus rex á latínu og ensku*. T. rex var stórt rándýr, en lengi vel var skilningur okkar á henni takmarkaður því aðeins höfðu fundist nokkur bein úr hverju dýri (mest um 40% úr einni eðlu).

Það breyttist sumarið 1990 þegar Sue Hendrickson rakst á tvo hryggjaliði og legg af stórri risaeðlu utan í steinkambi. Hún og félagar frá Black Hills institute í Dakóta voru að leita steingervinga í gamalli námu, og duttu í lukkupottinn. Þarna fannst heillegasta eintak af T. rex frá upphafi, og var hún skírð í höfuð á finnanda sínum, Sue.

  Heimildamyndin Risaeðlan í dakóta (dinosaur 13) sem sýnd var á Rúv segir frá fundinum og heilmikilli atburðarás sem fylgdi í kjölfarið. Framvindan var á köflum farsakennd, þar sem þjóðvarðlið, FBI, indjánahöfðingi og uppboðshaldar komu við sögu.

Mynd af afsteypu af Sue er úr náttúruminjasafninu í Chicago - Field museum.

* Leiðrétting 23. 7. Takk Gunnar fyrir ábendinguna (sjá athugasemdir), latneska heiti tegundarinnar er T. rex, en hún á ekkert sérstakt nafn á ensku. Þetta er merkileg og athyglisverð árátta hjá okkur íslendingum að nefna erlendar tegundir, sem jafnvel aðrir nenna ekki að nefna. Það væri gaman að taka skipulega saman íslensk nöfn á risaeðlum, sem notuð hafa verið í bókum og heimildamyndum.

Setjum Náttúruvernd Íslands á laggirnar

Sigrún Helgadóttir ræðir um mikilvægi þess að samræma nátturuvernd á Íslandi, í grein í Fréttablaði gærdagsins. Þar segir hún:

Vorið 2002 var samþykkt á Alþingi að stinga veikburða starfsemi náttúruverndar á Íslandi ofan í skúffu hjá öflugri Hollustuvernd ríkisins svo að úr yrði Umhverfisstofnun. Það var mikið óheillaskref fyrir náttúruvernd á Íslandi. Í stað þess hefði átt að skerpa línur á milli fagsviða og efla Náttúruvernd ríkisins og færa undir þá stofnun hina fjölmörgu aðila sem höfðu það hlutverk að annast land sem nýtt var til náttúruverndar, upplifunar og ferðalaga. Það verður sífellt ljósara hversu slæm og skammsýn ráðstöfun þetta var. Sem betur fer var þetta mannanna verk sem hægt er að bæta úr og það verður að gera sem allra fyrst.

Náttúruvernd Íslands ætti að halda utan um öll friðlýst náttúruverndarsvæði landsins. Þau eru fjölmörg, stór og smá, um allt land og friðlýst á ýmsa vegu; friðlönd, náttúruvætti og þjóðgarður (Snæfellsjökull). Sum svæðin eru í raun þjóðgarðaígildi, til dæmis Friðland að fjallabaki og Hornstrandafriðland. Á sínum tíma, þegar þessi svæði voru friðlýst, var ákvæði í náttúruverndarlögum sem kom í veg fyrir að hægt væri að friðlýsa þau sem þjóðgarða vegna þess að svæðin voru ekki ótvírætt eða ekki að öllu leyti í eigu ríkisins. Eftir að náttúruverndarlögum hafði verið breytt hefði verið hægt að vinna að því að þau og fleiri svæði nytu verndar og viðurkenningar sem þjóðgarðar. Ekki er að sjá að svo sé unnið...

Náttúruvernd Íslands

Erindi Jane Goodall á youtube

Þann 15. júní síðastliðinn hélt Jane Goodall erindi hérlendis. Ástkær forseti vor Vigdís Finnbogadóttir, kynnti Jane á einstakan og hjartnæman hátt.

Erindi hennar var tekið upp og myndband er nú aðgengilegt á veraldarvefnum undir HIvarp á youtube.

Jane Goodall á Íslandi 2016.

Heimsókn hennar var skipulögð af mörgum aðillum og einstaklingum. Fjárhagslegur stuðningur við heimsókn Jane Goodall til Íslands kom úr mörgum áttum, nánari upplýsingar má finna á vefsíðu heimsóknarinnar.