Hraðsoðin vísindalík

Hvernig er fjallað um vísindalegar niðurstöður í fjölmiðlum? Hverju á maður að trúa þegar vín er eina vikuna óhollt og aðra vikuna grennandi. Guðmundur Pálsson dagskrárgerðarmaður segir frá:

"Tvö glös af rauðvíni að kvöldi, grennir ...og drepur krabbameinsfrumur!" Þannig hljómar fyrirsögn á íslenskum vefmiðli. Í greininni segir að ný rannsókn hafi sýnt fram á að þeir sem  drekka 1 -2 glös af rauðvíni á kvöldi léttist hraðar. Í lok greinarinnar er hægt að smella á "heimild" og þá birtist samhljóða grein á heimasíðu nýsjálensks fjölmiðlafyrirtækis. Þar er líka hægt að smella á "heimild" og þá fer maður inn á heilsuvef þar sem svipaðar upplýsingar koma fram, en nokkuð ítarlegri. Smelli maður á "heimild" þar er maður sendur á vef sem sérhæfir sig í vísindafréttum. Þar er fullyrðingin aðeins búin að breytast. "Tvö glös af rauðvíni að kvöldi grennir" er orðið: "Konur sem drekka í hófi, virðast síður þyngjast en konur sem drekka ekki." Og ef við förum enn dýpra - í vísindagreinina sjálfa, undir liðnum "niðurstöður," segir: Miðað við konur sem drekka ekki, þyngdust konur sem innbyrtu lítið eða hóflegt magn af áfengi minna og voru í minni hættu á að glíma við ofþyngd eða offitu á 12.9 ára tímabilinu sem þeim var fylgt eftir.”

Þannig opnaði hann viðtal við mig síðastliðinn föstudag, og spurði hvort ekki væri langur vegur frá frumheimildinni að þeirri ályktun um að rauðvín grenni fólk?

Í spurningunni felst saga nær allra vísindafrétta, varfærin ályktun verður að sláandi fyrirsögn. Í endursögn umbreytist upprunalega hugmyndin, "rauðvínsdrykkja dregur úr líkum á ofþyngd kvenna" verður að "rauðvín grennir". Í þessu tilfelli er um að ræða hreina rangtúlkun, því að þó eitthvað dregur úr líkum á ofþyngd er ekki víst að það virki sem megrunarlyf. Fyrsta niðurstaðan fjallaði um konur, en alhæfingin um alla. Og ekkert í frumheimildinni fjallar heldur um áhrif rauðvíns á krabbameinsfrumur.

 

Hvernig gengur þetta fyrir sig? Hvaðan koma vísindafréttir?

Þær koma flestar úr fréttatilkynningum, útbúnar af vísindatímaritum eða stofnunum. Algengast er að þær séu byggðar á samþykktri vísindagrein sem lýsir nýrri rannsókn og niðurstöðum hennar. Einnig eru dæmi um að þær séu lýsi nýjum verkefnum, en ekki niðurstöðum, t.a.m. kanna á áhrif lýsis á greind barna eða fyrirhugað er að endurlífga mammúta með klónun.

Hvað eru vísindafréttir?

Vísindafréttir eru af nokkrum megingerðum.

Fyrst eru afrek heimamannanna, fjallað er um Borgneska kjarneðlisfræðinginn í Skessuhorni og breskra vísindamanna á BBC.

Önnur gerð vísindafrétta fjallar um heilsu eða eitthvað sem ógnar heilsu. Undir þetta falla fréttir af farsóttum, t.a.m. Zika-veiran veldur örheila, lækning hefur fundist á krabbameini X, orsök einhverfu fundin eða bætt meðhöndlun alzheimer sjúklinga. Í þessum flokki er því miður oft um að ræða oftúlkun á niðurstöðum. Sem dæmi má nefna fjölda frétta um efni sem drepa krabbameinsfrumur á tilraunastofu. Það er ekkert mál að drepa frumur, vandamálið í krabbameinum er að drepa bara krabbameinsfrumurnar en ekki aðrar frumur sjúklingsins.

Þriðja gerðin eru fréttir af furðum, eins og tvíhöfða lamb fæddist í Dýrafirði, froskum rignir í Oregon, eða maður fæðir barn.

Fjórði flokkurinn eru krúttfréttir, eins og sætur mauraætu-ungi tekur pela, hestur gengur kiði í móðurstað eða vængbrotinn fugl braggast í húsdýragarðinum.

Fimmti flokkur vísindafrétta spannar feilspor vísindamanna. Vísindamönnum finnst þær fréttir vandræðalegar, en einnig áhugaverðar. Í þeim flokki er plastbarkalækninn Paolo Macchiarini nærtækt dæmi. Slíkar fréttir eru mikilvægar því þær veita vísindamönnum aðhald - "Ef þú svindlar verður skíturinn þinn borinn á torg", en þær hjálpa einnig vísindasamfélaginu að finna galla í uppeldi fræðimanna eða hvatakerfi vísinda.

Sjötti flokkurinn er sjaldgæfastur, en undir hann falla fréttir af raunverulegum vísindalegum framförum. Þarna er viss mótsögn, því vísindi mjakast í skrefum en sjaldan í stökkum. Sjaldgæft að ein rannsókn valdi umbyltingu á fræðasviði eða afhjúpi svarið við aldagamalli spurningu.

Af hverju erum við svona þyrst í svona fréttir? (eins og um rauðvín sem grennir).

Hvers vegna dreifast skrýtnar vísindafréttir eins og eldur í sinu?

Ástæðan erum við. Mannlega náttúra veldur því við þrífumst á sögum og ýktir hlutir ná athygli okkar.

Sögur sem ferðast manna á millum eru þær sem grípa okkur. Leiðinlegar sögur eða ruglingslegar dreifast ekki. Því miður eru niðurstöður rannsókna ekki alltaf skýrar. Þau fjalla um ósvaraðar spurningar og tilraunir og gögn og viðmið og niðurstöðurnar geta verið misvísandi eða óskýrar.

Ef gögnin eru skýr er niðurstöðum miðlað sem frásögn – sem sögu. Fréttatilkynningar eru skrifaðar til að kynna merkilegar eða nýjar rannsóknir, og sendar á fréttaveitur. Ef þær eru gripnar er upprunalega tilkynningin endurskrifuð og nýrri frásögn dreift. Hún getur síðan verið endursögð, jafnvel nokkrum sinnum, og bjagast oft eitthvað smá í hverri umferð (ef ekki er gætt að skoða frumheimildir eða leita álits annara sérfræðinga, eins og góðir blaðamenn gera).

Á hverjum degi eru sendar úr þúsundir fréttatilkynninga um vísindaleg efni, en bara nokkrar brjótast í gegnum múrinn og ná dreifingu á heimsvísu. Þær sem ná í gegn hafa eitthvað sérstakt við sig, snerta einhverja taug eða vekja ákveðin hughrif. Dæmi um fyrirsagnir síðustu vikna, tímakristallar, manna og svíns blendingur, svartur massi ýtir vetrarbrautinni...

Áhrifin eru ennþá meira áberandi á vefmiðlum sem taka sig minna alvarlega. Dægurmálasíður eða léttfréttaveitur eru algengur farvegur oftúlkaðra vísindafrétta eða farskenndra fyrirsagna. Þær þrífast vegna þess að fólk fer á þær og skoðar færslurnar (ofraust að kalla það fréttir). Vinsælustu fréttir á vefsíðum, bæði léttvægari vefmiðlum og ábyrgari fréttaveitum eiga mjög oft lágan samnefnara – sem eru kynlíf, ofbeldi, hneyksli, misferli o.s.frv.

Ástæðan fyrir því að fyrirsagnir eru ýktar er sú að fólk klikkar frekar á ýktar fyrirsagnir, og að vefmiðlar selja auglýsingar út frá FJÖLDA flettinga. Ef miðlar seldu auglýsingar út frá tíma sem fólk dvelur á hverri síðu, þá væri myndin e.t.v. öðruvísi, því þá væri meira lagt í ítarlegri skrif og minna af glansi eða hismi í kringum textann sjálfann.

Þetta er mikilvægasta atriðið. Hegðun okkar netverja viðheldur kjaftæðinu, því við skoðum færslur og fréttir sem höfða til lágra hvata.

Eru vísindamenn hugsandi yfir umfjöllun fréttamanna og blaða?

Sannarlega er vísindamönnum ekki sama um hvernig fjallað er um niðurstöður þeirra (eða þá sjálfa). Það er verulega vandræðalegt ef niðurstöðurnar eru rangtúlkaðar, eða settar í samhengi við einhverjar brjálaðar hugmyndir. Vísindamenn vilja flestir að niðurstöður þeirra fái sem mesta umfjöllun, fyrst og fremst meðal annara fræðimanna auðvitað en þeim líkar flestum kastljós fjölmiðlanna (vísindamenn eru manneskjur sem þarfnast athygli eins og við öll).

Hvernig er fjallað um vísindi í íslenskum fjölmiðlum?

Umfjöllun um vísindi hérlendis er dálítið misjöfn. Margt er mjög vel gert, nokkrir góðir fréttamenn/blaðamenn á RÚV, Fréttablaðinu og Morgunblaðinu standa þar upp úr. Umfjöllun um jarðfræði er yfirleitt á mjög háu plani, m.a. vegna þess að leitað er til margra sérfræðinga sem hafa þá náðargáfu að miðla ástandi, óvissu og áhættu. 

Á undanförnum áratugum hefur umfjöllun um vísindi  minnkað og rýrnað að gæðum á heimsvísu. Þetta birtist á marga vegu, færri greinar um vísindi í blöðum, styttri innslög í fréttatímum, verri útskýringar og andvísindalegum röddum hefur verið gefinn hljómgrunnur. radda heyra nýaldarpostular, snákaolíusölumenn, andstæðingar bólusetninga eða loftslagsbreytinga, o.f.l.

Úlfhildur Dagsdóttir gerði úttekt í bókinni Sæborgina – og komst að því að vísindafréttir hérlendis sem fjalla um erfðafræði og stofnfrumur eru mjög rýrar. Fréttatilkynningar eru endurprentaðar nær orðrétt, sjaldgæft að leitað sé álits sérfræðinga, eða að niðurstöður séu settar í víðara samhengi.

Með örfáum undantekningum eru fréttirnar daprar, þær eru eiginlega hraðsoðin vísindalík fréttaskot. Yfirleitt eru erlendar fréttir þýddar af BBC eða einhverju slappara, og dempt á vefinn. Markmiðið er að grípa athygli okkar og fá klikk-in, like-in og auglýsingatekjurnar.

Hvernig má sporna við þessu?

Ábyrgðin er okkar allra, vísindamanna, fjölmiðla og almennings.

Vísindamenn þurfa að bæta miðlun, bæði óvissu í vísindum og því þegar staðreyndirnar eru afgerandi. Það verður að útskýra hvernig vísindin virka, hvernig við leitum svara við spurningum og því að þekkingarleit er alltaf óvissuför. Vísindin hafa ekki skýr og einföld svör við öllu því heimurinn er flókinn og ófyrirsjáanlegur.

Ekki er síður mikilvægt að vísindin geta fundið svör, og hafa fundið afgerandi svör við mörgum stórum spurningum. Vísindamenn verða líka að standa upp og láta rödd sína heyrast, t.a.m. í árferði þar sem sérhagsmunapotarar eru kosnir í æðstu embætti. Sérhagsmunapotarar sem afneita vísindalegum staðreyndum, af því að það hentar viðskiptahagsmunum eða trúarlegri sannfæringu.

Fjölmiðlamenn verða einnig að hjálpa til við að miðla vísindum á betri hátt. Vinna fréttir og pistla betur, skilja og endursegja rannsókn - ekki bara þýða eitthvað í snatri og hoppa í næsta verk. Nokkur atriði geta hjálpað hér, kanna uppruna fréttar og frumheimildir, rýna í framsetningu og tilraunatilhögun, leita álits óháðra sérfræðinga og kanna hvernig passar þessi niðurstaða við viðtekna þekkingu. Mikilvægast er e.t.v. hvernig almennir fjölmiðlar, sérstaklega vefmiðlar eða dægurmálamiðlar takast á við vísindalík viðfangsefni. Leyfa þeir sér að dreifa allskonar pistlum um vísindi, jafnvel þótt sannleiksgildi þeirra sé nær ekkert, bara til að auka umferð um vefsíður og auglýsingatekjur? Hérlendis er nóg af slíkum miðlum, og eru pressan.is, spegill.is, dv.is einna ötulust í þessum geira.

Við almenningur þurfum einnig að axla ábyrgð. Með því að klikka á pistil um tvíhöfða lömb, frétt um lauslætisgenið, mynd af heilabilum hormónatröllsins, erum við að kjósa með kjaftæðinu. Ef við veljum vandaðari pistla til lestrar og að deila, sendum blaðamönnum og ritstjórum þakkir fyrir vandaða umfjöllun (t.d. um áhrif loftslags á vistkerfi sjávar eða heilsufarsvanda í dreifðum byggðum), og forðumst að dreifa kjaftæðinu - þá höfum við færst fram veginn. En á meðan við getum ekki breytt okkar eigin hegðan, er hætt við að alvöru blaðamennsku um vísindi - eða aðrar fréttir sem máli skipta - haldi áfram að hnigna.

Pistill þessi fæddist eftir samræður við Guðmund Pálsson á Rás 2, sem fékk mig í viðtal 3. febrúar. Ég kann honum góðar þakkir fyrir að bjóðið og markvissar spurningar. Vafasöm vísindi - hvernig ferðast slæmar vísindafréttir.

Súrnun sjávar og kalkmyndandi lífverur á breytilegrum búsvæðum

Það er sérlega gaman að Hrönn Egilsdóttir skuli vera að klára doktorsverkefni sitt. Á morgun miðvikudaginn 8. febrúar ver hún doktorsritgerð sína við Jarðvísindadeild Háskóla Íslands. Úr tilkynningu:

-----------------

Ritgerðin ber heitið: Kalkmyndandi lífverur á breytilegrum búsvæðum grunn- og djúpsjávar (Calcifying organisms in changing shallow and deep marine environments).

Andmælendur eru Dr. Jean-Pierre Gattuso, CNRS Senior Research Scientist, Laboratoire d’Océanographie de Villefranche, France. Professor Stephen Widdicombe, Head of Science “Marine Biodiversity and Ecology” at Plymouth Marine Laboratory (PML) in England.

Leiðbeinandi er Jón Ólafsson, Prófessor emeritus við Jarðvísindadeild Háskóla Íslands

Einnig sitja í doktorsnefnd Dr. Karl Gunnarsson, sérfræðingur hjá Hafrannsóknarstofnun og Dr. Þórarinn Sveinn Arnarson, verkefnastjóri hjá Orkustofnun.

Magnús Tumi Guðmundsson, prófessor og deildarforseti Jarðvísindadeildar Háskóla Íslands stýrir vörn.

Ágrip af rannsókn

Kalkmyndandi lífverum stafar ógn af þeim umhverfisbreytingum sem eru að verða í hafinu vegna stórtækrar losunar mannkyns á koldíoxíði (CO2), sem leiðir síðan til súrnunar sjávarins og lækkunar á kalkmettun (Ω) í sjó. Þessari ritgerð er ætlað að fylla upp í mikilvæg göt í þekkingu okkar og efla þannig skilning okkar á afleiðingum súrnunar sjávar fyrir kalkmyndandi lífríki innan þriggja ólíkra búsvæða í og við sjó, þ.e. fjöru, grunnsævi og djúpsjávar. Greinar I og II fjalla um fjöruna þar sem umhverfisbreytingar geta verið bæði hraðar og viðamiklar.

Grein I lýsir árstíðabundnum og daglegum breytileika í efnajafnvægi ólífræns kolefnis í fjörupollum í tengslum við líffræðilegra ferla hjá kalkmyndandi rauðþörung (Ellisolandia elongata). Í grein II er lýst tilraun þar sem þörungar úr sama stofni og voru aldir í 3 vikur við mismunandi hlutþrýsting CO2 (pCO2), 380 µatm (núverandi styrk CO2 í andrúmslofti), og 550, 750 og 1000 µatm, eða styrk CO2 andrúmslofti síðar á 21. öldinni. Niðurstöður tilraunarinnar benda til þess að kalkmyndandi þörungar í fjörum séu minna viðkvæmir fyrir CO2 styrk í andrúmslofti framtíðar heldur en tegundir sem finnast helst neðan sjávarborðs. Það vantar upplýsingar um náttúrulegan breytileika á grunnsævi í tíma og rúmi, sérstaklega hvað varðar ólífræn kolefni. Slíkar upplýsingar eru mikilvægar svo auka megi á skilning á áhrifum súrnunar sjávar á lífríki á grunnsævi og fyrir framleiðslu á reiknilíkönum um flæði CO2 á milli efnageyma.

Grein III fjallar um árstíðabundinn umhverfisbreytileika á grunnsævi við Ísland, Breiðafirði. Sýnt er fram á upptöku sjávar upp á um 1.8 mol C m-2 ár-1 á rannsóknarsvæðinu en pCO2 við yfirborð mældist frá 212 µatm um sumar til 417 µatm um vetur. Djúpsjórinn er tiltölulega stöðugt búsvæði. Þrátt fyrir það benda reiknilíkön til þess að Norðurhöf verði að mestu undirmettuð með tilliti til kalkgerðarinnar aragónít fyrir árið 2100, sem telja má að ógni kalkmyndandi lindýrum á þessu svæði. Í grein VI er lýst tegundasamsetningu, dreifingu og fjölbreytileika samloka og snigla á háum breiddargráðum í Norður Atlantshafinu, þ.e. norður og suður af Grænlands-Íslands-Færeyja (GIF) hryggnum.

Þessar upplýsingar skapa grunn fyrir áframhaldandi rannsóknir á áhrifum umhverfisbreytinga á kalkmyndandi lindýr þeim svæðum sem rannsökuð voru. Á heildina litið, veita þær rannsóknir sem kynntar eru í þessari ritgerð upplýsingar sem nýta má til þess að öðlast betri skilning á mögulegum áhrifum umhverfisbreytinga, og sér í lagi súrnunar sjávar, á kalkmyndandi lífríki innan þriggja búsvæða í og við sjó, þ.e. fjöru, grunnsævi og djúpsjávar.

--------------------

Fræðarinn Örnólfur Thorlacius

Flestar kynslóðir eiga sínar leiðastjörnur, einstakt fólk sem blása þeim dug og von í brjóst. Fyrir unnendur íslenkrar náttúru og vísinda var Örnólfur Thorlacius leiðarljós fyrir nokkrar kynslóðir. Starf hans sem kennari í menntaskólum og fræðari í sjónvarpi, opnaði fyrir mörgum okkur undraverðar veraldir og leyndardóma sem breyttu lífi okkar.

Nýjasta tækni og vísindi var sjaldgæf gersemi í íslensku sjónvarpi. Þáttur um nýjustu framfarir í rannsóknum og tækniframfarir margskonar, í umsjón Örnólfs Thorlacius og síðar Sigurðar Richter. Báðir stóðu þeir sig frábærlega í hlutverki fræðarans, töluðu skýrt og vandað mál, og miðluðu af natni og rólyndi (ekki látum og offorsi eins og margir vísindatrúðar nútímans).

Það viðurkennist að Örnólfur var ekki eini áhrifavaldurinn þegar ég valdi að innritast í Menntaskólann í Hamrahlíð, Snorri vinur minn og Linda frænka réðu líklega meiru. En það var verulega svalt að ganga í skóla þar sem Guðfaðir íslenskra vísinda og tækniáhugamanna kenndi.

Örnólfur var ákaflega duglegur penni og skrifaði m.a. fréttir og lengri pistla fyrir náttúrufræðinginn um árabil. Þar fjallaði hann um hin fjölbreytilegustu viðfangsefni, t.d. svartadauða, risaeðlur og fugla, og hesta í hernaði, Einnig sat hann í ritstjórn náttúrufræðingsins töluverða hríð. Skrif Örnólf voru mér innblástur, í viðleitan okkar að skrifa um líffræði og vísindi fyrir alþjóð. Vissulega gæti maður staðið sig betur á þeirri vígstöð, Örnólfur skrifaði bæði mun meira og skýrar. Blessunarlega fjallar ungt fólk um vísindi á vandaðan hátt (sbr. hvatinn.is, loftslag.is). Einnig finnst mér að náttúrufræðingurinn sé enn að bíða eftir einhverjum sem fylgi dæmi Örnólfs, og riti almenna pistla um vísindi og náttúru. Tímaritið er nútildags aðallega vísindatímarit, með einstaka greinum um almennari mál eins og t.d. bækur. Mér finnst sem það hljóti að vera rými fyrir vandaða vísindablaðamennsku á prenti hérlendis, og e.t.v. er náttúrufræðingurinn vettvangurinn?

Það er þungbært að heyra af andláti Örnólfs.

Í dag missti Ísland eina af sínum skærustu leiðarstjörnum.

Hvað má læra af plastbarkamálinu?

Ítalski læknirinn Paolo Macchiarini græddi plastbarka í fólk, og hélt því fram að þeir hjálpuðu frumum líkamans að endurbyggja eðlilegan barka.

Aðferðin hafði ekki verið prófuð á tilraunadýrum og virkaði ekki, sjúklingar fengu ekki bata og flestir þeirra hafa dáið. Aðgerðin var fyrst framkvæmd á dauðvona sjúklingum, meðal annars eþíópískum doktorsnema við Háskóla Íslands. Seinna var plastbarki græddur í sjúklinga sem voru ekki í lífshættu og lifðu þannig séð ágætu lífi.

Margar athugasemdir má setja við framgang læknisins, samstarfsmanna, stjórnar Karolinsku stofnunarinnar, Landspítalans, Háskóla Íslands og annar vísindamanna. Þetta mál mjög alvarlegt, en sem betur fer hafa sænskir aðillar sett í gang fjölda rannsókna á málinu. Landspítalinn og Háskóli Íslands drógu lappirnar lengi vel, en í fyrra var loksins skipuð nefnd til að fjalla um hlut íslenskra lækna í málinu.

Siðfræðistofnun HÍ hefur boðið Kjell Asplund, formanni sænska landsiðaráðsins um læknisfræðilega siðfræði að fjalla um málið, nú á þriðjudaginn. Úr tilkynningu:

[Kjell var] áður prófessor og landlæknir í Svíþjóð, heldur erindi á vegum Siðfræðistofnunar um plastbarkamálið svokallaða. Kjell Asplund er höfundur skýrslu sem birt var í lok ágúst s.l. um þátt Karólinska sjúkrahússins í málinu þar sem ítalski læknirinn Macchiarini starfaði.

Fyrirlesturinn verður haldinn þriðjudaginn 17. janúar kl. 12.00 í stofu N132 í Öskju.

Fyrirlesturinn verður haldinn á ensku og er öllum opinn.

Oftast hefur því verið haldið fram að þegar læknar og vísindamenn verða uppvísir af svindli eða brjóta siðareglur, að þeir séu siðblindir EINSTAKLINGAR. Staðreyndin er hins vegar sú að læknar og vísindamenn nútímans starfa í umhverfi sem einkennist af samkeppni og stressi. Vísindamenn þurfa að keppa um stöður, styrki, aðstöðu, doktorsnema og stuðning Háskóla yfirvalda. Ýmsir hafa fært rök fyrir því að umhverfi vísinda ali hreinlega af sér siðblindingja eins og Paolo Macchiarini, sem einblína á jákvæðu niðurstöðuna og hundsa neikvæðar afleiðingar rannsókna sinna. Einstaklingsbundin hvatakerfi verðlauna sjálfhverfa einstaklinga, sem hefja sjálfa sig upp, troða á öðrum, stytta sér leið, falsa niðurstöður eða stinga neikvæðum gögnum í skúffu, og með því svíkja vísindaleg viðmið og hefðir.

Sagan af hruni þorskstofnsins við Nýfundnaland

Sagan af hruni þorskstofnsins við Nýfundnaland

Það verður spennandi fyrirlestur á Hafró í næstu viku 18. janúar,

ERINDINU HEFUR VERIÐ FRESTAÐ VEGNA VEIKINDA.

Hvar: Í húsi Hafrannsóknastofnunar á Skúlagötu 4 (1. hæð), Reykjavík.
Hvenær: Miðvikudaginn 18. janúar, 2017, klukkan 14:00 – 15:00
Allir velkomnir og ókeypis aðgangur. Fyrirlesturinn verður á ensk

Sjá tilkynningu og ágrip erindis:

Hvers vegna hrundi stærsti þorskstofn í heimi og hvers vegna hefur hann ekki náð sér á strik, þrátt fyrir yfir tuttugu ára veiðibann?

Þorskstofninn við Nýfundnaland í Kanada var einn afkastamesti fiskistofn sögunnar í
tæpar fimm aldir. Árlegur afli var mest yfir 1,2 milljón tonn og stofnstærðin var metin á um 6 milljón tonn þegar mest var. Á tuttugu ára tímabili á seinni hluta tuttugustu aldar leiddi ofveiði til þess að stofnstærðin hrundi og að lokum var gripið til veiðibanns árið 1992. Þá var því spáð að nokkurra ára bann mundi duga til að stofninn næði aftur í fyrri stærð. Raunin varð hins vegar önnur og er veiðibannið enn í gildi árið 2016. Saga þorsksins við Nýfundnaland er oft notuð sem dæmi um hvernig samspil tækniframfara, mistaka við stofnmat og lélegrar fiskveiðistjórnunar getur eyðilagt endurnýtanlega náttúrauðlind á nokkrum árum. Í fyrirlestrinum verður fjallað um ástæður fyrir hruni þorskstofnsins og hvers vegna hann hefur ekki stækkað í fyrri stærð þrátt fyrir veiðibann.

Fyrirlesarinn er Dr. George A. Rose. Hann er kanadískur fiskifræðingur sem síðastliðin þrjátíu ár hefur unnið við rannsóknir á þorskstofninum við Nýfundnaland bæði fyrir kanadísku hafrannsóknastofnunina (Department of Fisheries and Oceans) og Memorial háskóla í St. John ́s á Nýfundnalandi. George hefur birt yfir 100 ritrýndar vísindagreinar ásamt verðlaunafræðibók um þorskstofninum við Nýfundnaland (George A. Rose. 2007. Cod: An Ecological History of the North Atlantic Fisheries. Breakwater Books, St. John ́s, NL, Canada. 591pp), hann er einnig aðalritstjóri
vísindatímaritsins Fisheries Research. Fyrirlestur Dr. George Rose er á vegum Hafrannsóknastofnunar, í samstarfi við Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi og Umhverfis- og auðlindafræði í Háskóla Íslands.

 

Mun norskt genaregn eyðileggja íslenska laxinn?

Mun norskt genaregn eyðileggja íslenska laxinn?

Greinin var birt í Fréttablaðinu og á vefnum visir.is.

Í fyrra voru framleidd um 8.000 tonn af eldislaxi hérlendis. Hugmyndir eru um margfalda framleiðsluaukningu, í 60.000 til 90.000 tonn á ári. Til samanburðar er um helmingur eldislax á heimsvísu (um 1,3 milljónir tonna) framleiddur á hverju ári í Noregi. Eðlilegt er að horfa til reynslu Norðmanna og kanna hvort og hvernig byggja má upp laxeldi hérlendis, því fjárhagslegur ávinningur virðist umtalsverður. Ég tel mikilvægt að skoða einnig umhverfisáhrif eldis. Norðmenn komust fljótt að því að laxeldi hefur neikvæð umhverfisáhrif, og ber þar helst að nefna mengun umhverfis, laxalús og erfðamengun. Hið síðastnefnda er til umræðu hér. Villtum laxastofnum hefur hnignað á síðustu öld, vegna áhrifa ofangreindra þátta og annarra. Töluvert hefur áunnist í að draga úr áhrifum sumra þessara þátta, en erfðamengun er mun erfiðari viðfangs.

Norskur eldislax er ræktaður stofn, með aðra erfðasamsetningu en villtur lax. Með kynbótum í fjölda kynslóða var valið fyrir eiginleikum sem gera hann heppilegan í eldi, t.d. stærð, kynþroska og vaxtarhraða. Á Íslandi hófust kynbætur á laxi á síðustu öld, en þeim var hætt þegar ljóst var að norski laxinn óx mun hraðar og betur. Allur eldislax hérlendis er norskur að uppruna.

Kynbætur breyta erfðasamsetningu tegunda. Ákveðin gen, sem eru fátíð í villtum laxi, jukust í tíðni við ræktun eldislaxins. Því er hann erfðafræðilega frábrugðinn villtum stofnum í Noregi og á Íslandi. Norskir erfðafræðingar skoðuðu í fyrra erfðabreytileika í 4.500 genum í villtum laxi og eldislaxi. Út frá þessum upplýsingum mátu þeir erfðamengun í villtum stofnum. Rannsóknin náði til rúmlega 20.000 fiska í 125 ám, frá Suður-Noregi til Finnmerkur. Þeir fundu ákveðnar erfðasamsætur sem einkenna eldislax og athuguðu hvort þær mætti finna í villtum laxastofnum og hversu algengar þær væru. Þannig var hægt að meta erfðablöndun í hverjum villtum stofni, á skalanum 0 til 100 prósent.

Niðurstöðurnar eru skýrar. Einungis þriðjungur stofnanna (44 af 125) var laus við erfðamengun. Annar þriðjungur stofnanna (41) bar væg merki erfðablöndunar, þ.e. innan við 4% erfðamengun, og þriðji parturinn (40) sýndi mikla erfðablöndun (þ.e. yfir 4%).

Sláandi er að 31 stofn var með 10% erfðamengun eða meiri. Flestir menguðustu stofnanir voru á vesturströndinni þar sem flestar fiskeldisstöðvar eru. Mikið mengaðir stofnar fundust einnig syðst og nyrst í Noregi. Vísindamennirnir reyndu ekki að meta áhrif erfðamengunar á lífvænleika stofnanna, en aðrar rannsóknir benda til þess að þau séu neikvæð. Ástæðan er sú að villtir stofnar sýna margháttaða aðlögun að umhverfi sínu, í tilfelli laxa bæði að ferskvatni og sjógöngu. Eldisdýr eru valin fyrir ákveðna eiginleika, og viðbúið að þau standi sig illa í villtri náttúru (hvernig spjara alisvín sig í Heiðmörk?). Eldislaxar hafa minni hæfni í straumvatni eða sjógöngu. Sama má segja um afkvæmi sem þeir eignast með villtum fiski.

Erfðamengun byggist á genaflæði á milli hópa. Genaflæði er eðlilegur hluti af stofnerfðafræði villtra tegunda, en þegar genaflæði er frá ræktuðu afbrigði í villta tegund er hætta á ferðum. Hættan er sérstaklega mikil þegar ræktaði stofninn er miklu stærri en sá villti. Það er einmitt tilfellið í Noregi. Þar er um 2.000 sinnum meira af laxi í eldisstöðvum en í villtum ám. Þótt ólíklegt sé að eldisfiskur sleppi, eru stöðvarnar það margar að strokufiskar eru hlutfallslega margir miðað við villta laxa. Meðalfjöldi strokulaxa sem veiddir eru í norskum ám er um 380.000 á ári. Ef stór hluti hrygnandi fisks í á er eldisfiskur, er hætt við að erfðafræðilegur styrkur staðbundna stofnsins minnki.

Er hætta á að genamengun frá norskum eldisfiski spilli íslenskum laxi? Því miður er hættan umtalsverð. Villtir íslenskir og norskir laxar eru ekki eins, því að a.m.k. 10.000 ár eru síðan sameiginlegur forfaðir þeirra nam straumvötn sem opnuðust að lokinni ísöldinni. Munurinn endurspeglar að einhverju leyti sögu stofnanna og ólíka aðlögun að norskum og íslenskum ám. Eldislaxinn er lagaður að norskum aðstæðum og eldi, og hætt er við að blendingar hans og íslenskra fiska hafi minni hæfni við íslenskar aðstæður.

Í ljósi víðtækra hugmynda um aukið laxeldi, t.d. á Vestfjörðum, er eðlilegt að kalla eftir varúð og vandaðri vísindalegri úttekt á hættunni á erfðablöndun, ekki bara á innfjörðum heldur einnig á Vestur- og Norðurlandi. Öruggasta eldið er í lokuðum kerfum, sem eru að ryðja sér til rúms erlendis, og mun auðvelda fiskeldisfyrirtækjum að fá vottun fyrir umhverfisvæna framleiðslu.

Fyrir flóðið - teikn eru á lofti

Mjög athyglisverð heimildamynd verður sýnd á RÚV í kvöld. Þar er fjallað um loftslagsmálin og yfirvofandi breytingar á veðrakerfum og loftslagi.

Losun gróðurhúsalofttegunda af manna völdum er mikilvægasta umhverfismál samtímans. Ekki framtíðarinnar eða næstu aldar, heldur dagsins í dag.

Ég hvet alla til að horfa á þáttinn, og vitanlega breyta hegðan sinni og minnka útblátur kolsýrings og annara lofttegundar (lesist, hættum að prumpa metani).

Before the Flood | RÚV

Vísindi á villigötum, grafgötum eða gullnu brautinni?

Vísindamaður með úfið hár og tryllingsleg augu hleypur um og öskrar Eureka. Í kvikmyndunum er vísindamaðurinn oft hrokafullur snillingur, sem hugsar bara um sína eigin uppgötvun (og að eyða stórborgum) og er nokkuð sama um afleiðingarnar. En í raunveruleikanum eru vísindamenn öðruvísi. Þeir fara með krakkana sína í skólann, borða hamborgara og rækta gulrætur. Þeirra daglega vinna er nær starfi kennara, enda starfa margir vísindamenn í háskólum þar sem kennsla og rannsóknir eru mikilvægustu verkefnin.

En í sögunni eru mörg dæmi um vísindi og vísindamenn á villigötum. Það eru fá dæmi um að vísindamenn eyði stórborgum (undantekningar eru vitanlega vopnaverkfræðingar og þeir sem byggðu atómsprengjurnar). Í sögunni eru hins vegar mörg dæmi um vísindamenn sem heldu á lofti hugmyndum, sem síðar reyndust kolrangar. Rangar hugmyndir geta verið hættulegar, ef þær hafa neikvæð áhrif á gjörðir og hegðan einstaklinga, skipulag samfélaga og stefnur ríkisstjórna og þjóðhöfðingja.

Hvernig virka vísindin eiginlega og hvernig lenda þau á villigötum?

Útvarpsmennirnir og poppstjörnurnar Guðmundur Pálsson og Vilhelm Anton Jónsson tókust á við þessar spurningar í útvarpsþætti á rás 2 þann 1. janúar síðastliðinn. Þeir ræddu við nokkra sérfræðinga og fjölluðu um athyglisverð dæmi um vísindi á villigötum.

Vegur vísindanna er rannsakanlegur

Yðar æruverðugur var spurður útúr og innúr um aðferð vísinda. Svörin eru vitanlega ekki tæmandi og töluvert vantar upp á almennilega heildarmynd af hinni vísindalegu aðferð (er þarf við mín svör að sakast ekki poppstjörnurnar).

Vegur vísindanna er rannsakanlegur, en samt ófyrirsjáanlegur. Hann er hvorki villigata, né gullin braut. Vegur vísindanna er meira eins og lifandi net æða, þar sem stoðbrautir eru komnar á hreint en á sama tíma er sífellt verið að mynda nýja fálmara í fremstu víglínu. Flestir fálmaranir (sem eru þá eins og tilgátur vísindanna) visna, en einhverjir treystast í sessi. Ómögulegt er að vita fyrirfram hvaða fálmarar reynast lífvænlegir, þekkingarleitin ófyrirsjáanleg þótt fyrirbærin séu rannsakanleg.

Einhvern tímann hef ég vonandi lausa stund til skrifa 54 bls. ritgerð um þetta fyrir Skírni eða Náttúrufræðinginn...

Hafa nútímalæknavísindi gert okkur ónæm fyrir lögmálum Darwins?

Í heild hljóðaði spurningin til vísindavefsins svona:

Hafa nútímalæknavísindi gert okkur ónæm fyrir lögmálum þróunarkenningar Darwins um að sá hæfasti lifir? Í dag lifa margir sem hefðu dáið af náttúrulegum sökum áður.

Til að svara spurningunni þurfum við að kynna nokkrar staðreyndir. Sú fyrsta er náttúrulegt val sem er, ásamt hugmyndinni um þróunartré og stofna, lykilatriði í þróunarkenningu Darwins. Náttúrulegt val er afleiðing þess að:

i) einstaklingar í stofni eru ólíkir

ii) breytileikinn á milli þeirra er arfgengur (að hluta að minnsta kosti)

iii) einstaklingar eignast mismörg afkvæmi.

Af þessum ástæðum veljast vissar gerðir einstaklinga fram yfir aðrar, alveg náttúrulega. Og vegna þess að barátta er fyrir lífinu, ekki komast allir einstaklingar á legg eða eignast afkvæmi, mun náttúrulegt val leiða til aðlögunar lífvera.

Önnur staðreyndin er sú að náttúrulegt val er af tveimur megin gerðum. Jákvætt val stuðlar að betrumbótum á lífverum og aðlagar þær að breytilegu umhverfi. Á hinn bóginn fjarlægir hreinsandi val skaðlegar stökkbreytingar eða óhæfari gerðir. Fyrir þessa spurningu skiptir hreinsandi val meira máli.

Þriðja staðreyndin er sú að stökkbreytingar eru algengar í stofnum lífvera, líka mannsins. Stökkbreytingar falla í þrjá meginflokka með tilliti til áhrifa á hæfni einstaklinga. Fátíðastar eru breytingar sem betrumbæta lífverur (þær eru hráefni jákvæðs vals sem stuðlar að því að tíðni þeirra eykst í stofninum). Algengast er að stökkbreytingar sem finnast í stofnum séu hlutlausar, hafi engin áhrif á hæfni einstaklinga, til að mynda lífslíkur eða frjósemi. Þriðji flokkurinn eru breytingar sem draga úr hæfni, skerða lífslíkur eða frjósemi einstaklinga. Hreinsandi val virkar á þær á þann hátt að ef breytingin er mjög skaðleg þá getur hún ekki orðið algeng í stofninum. Skaðlegar stökkbreytingar geta dulist hreinsandi vali á tvo vegu, ef áhrif þeirra eru víkjandi eða ef áhrifin birtast bara við ákveðnar umhverfisaðstæður. Af þessum orsökum finnast í öllum stofnum margar fátíðar skaðlegar breytingar, svo kölluð erfðabyrði.

Við getum því umorðað spurninguna á eftirfarandi hátt:

Hafa læknavísindin dregið úr styrk hreinsandi náttúrlegs val vegna þess að í dag geta einstaklingar lifað og æxlast sem fyrir tveimur öldum eða hundrað þúsund árum hefðu ekki komist á legg?

Það er rétt að sumar stökkbreytingar sem áður drógu fólk til dauða eru ekki banvænar í dag. Með þekkingu okkar á eðli sjúkdóma breytum við umhverfi genanna. Það gerum við til dæmis með því að sneiða hjá útfjólubláum geislum ef við erum með galla í DNA viðgerðargenum eða forðast amínósýruna fenýlalanín í fæðu ef við erum með PKU-efnaskiptasjúkdóm. Í öðrum tilfellum, til dæmis ef um mikla líkamlega galla er að ræða, geta læknavísindin gert sumum kleift að lifa ágætu lífi og jafnvel eignast afkvæmi. Þetta á að minnsta kosti við á Vesturlöndum en gæðum læknavísinda er misdreift á jörðinni eftir landsvæðum og efnahag.

 

Dreyrasýki er arfgengur blæðingarsjúkdómur. Lífslíkur blæðara hafa breyst mikið með framförum í læknavísindum. Með því að veita sjúklingi viðeigandi meðferð frá unga aldri er hægt að draga verulega úr einkennunum þannig að lífsstíll verði nánast eðlilegur og ævilengd svipuð og hjá heilbrigðum.

Erfðafræðingar síðustu aldar höfðu áhuga á þessari spurningu og notuðu jöfnur stofnerfðafræði til að skoða samspil nokkurra stærða, stökkbreytitíðni, styrk hreinsandi vals og áhrif hendingar í stofnum. Stökkbreytitíðni í erfðamengi mannsins er um 12,8 × 10^-9 á hvern basa í hverri kynslóð. Í hverri kynfrumu eru mismargar nýjar stökkbreytingar, fjöldinn er oftast á bilinu 20-100. Hægt er að meta stofnstærð mannsins frá stofnerfðafræðilegum gögnum, og síðan setja inn í jöfnur til að meta samspil þáttanna. Með jöfnur stofnerfðafræði að vopni er hægt að spyrja hvað gerist ef náttúrulegt val er aftengt. Árið 2010 reiknaði Michael Lynch út að áhrif uppsöfnunar skaðlegra breytinga væri 1-3% minni hæfni í hverri kynslóð. Hann bendir á að slík uppsöfnun sé ekki alvarleg þegar litið sé til næstu kynslóða en geti haft veruleg áhrif eftir nokkrar aldir.

Stefnir mannkynið þá hraðbyri að erfðafræðilegri endastöð? Ekki endilega og kemur þar fernt til.

Í fyrsta lagi er hreinsandi náttúrulegt val ennþá virkt meðal Vesturlandabúa. Það birtist meðal annars í umtalsverðri tíðni kímblaðra sem ekki þroskast eðlilega og fósturláta.

Í öðru lagi er hæfni arfgerða tengd umhverfi. Ef breytingar verða á umhverfi getur stökkbreyting sem var hlutlaus orðið skaðleg, og það sem var skaðlegt getur orðið hlutlaust. Ef læknavísindum fleytir fram og almenn hegðan og atlæti batnar, þá ættum við að geta mótað umhverfið þannig að það henti genum okkar betur. Umhverfi afkomenda okkar eftir 10 kynslóðir verður líklega annað (og vonandi betra) en það sem við búum við.

Í þriðja lagi bendir allt til að hreinsandi val fjarlægi margar skaðlegar breytingar í einu. Samkvæmt þessu hefur fóstur með margar skaðlegar stökkbreytingar mjög litla hæfni því að áhrif breytinganna magnast upp (með öðrum orðum, áhrifin leggjast ekki saman heldur margfaldast).

Í fjórða lagi er hægt að sjá fyrir sér aukið hlutverk fyrir erfðaskimanir á fóstrum eða foreldrum. Þetta væri í raun framhald af skimunum sem nú eru gerðar fyrir þrístæðu á litningi 21 sem veldur Downs-heilkenni og nokkrum erfðagöllum með sterk áhrif. Hér verðum við þó að stíga afar varlega til jarðar því svipaðar hugmyndir voru kveikjan að mannkynbótastefnunni (e. Eugenics) sem margar þjóðir á Vesturlöndum og í Ameríku aðhylltust og útfærðu hroðalega. Jafnvel mildari útgáfur á Norðurlöndum voru harkalegar, geldingar og hælisvistun undirmálsfólks, og það þarf vonandi ekki að rifja upp markvissa æxlun aría og örlög gyðinga og sígauna í útrýmingarbúðum í þriðja ríkinu.

Samantekt

• Hreinsandi náttúrulegt val fjarlægir skaðlegar stökkbreytingar úr stofnum og viðheldur hæfni þeirra.
• Ef hreinsandi val er aftengt, til dæmis með miklum framförum í læknavísindum, getur tíðni skaðlegra breytinga aukist og það dregið úr hæfni mannkyns.
• En ólíklegt er þetta hafi mikil áhrif á mannkynið á næstu öldum.

Heimildir og myndir:

• Lynch M. 2010. Rate, molecular spectrum, and consequences of human mutation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107:961-968.
• Crow JF. 1997. The high spontaneous mutation rate: is it a health risk? Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 94:8380–8386.
• Unnur B. Karlsdóttir 1998. Mannkynbætur, hugmyndir um bætta kynstofna hérlendis og erlendis á 19. og 20. öld. Háskólaútgáfan Reykjavík. 160. bls.
• Mynd: 3 factors driving high hemophilia treatment costs - Optum.com. (Sótt 28. 11. 2016).

Fjárfesting í menntun

Menntun er nauðsynleg lýðræðisríkjum. Góð menntun gefur fólki tækifæri á að fullorðnast, með því að kasta sjálfhverfu unglingsáranna og hugsa um stöðu sína í samfélaginu og veröldinni. Menntun er fyrir framfarir andans og efnahagsins. Nútildags höfum við tilhneygingu til að horfa til fjaÅ•hagslegs ávinnings af menntun og framhaldsnámi, mæla framfarir í hagvexti og meðallaunum. En menntun bætir líka einstaklingana sjálfa, gefur þeim tækifæri til þroska og rannsókna, á sjálfu sér eða viðfangsefnum hins forvitna huga. Þann ávinning er erfitt að mæla, en ýmislegt bendir til þess að hann skili sér í upplýstara samfélagi, heilbrigðari umræðuhefð, skapandi listalífi, betri fjölmiðlum og almennt lýðræðislega hugsandi fólki. Að minnsta kosti er líklegt að með því að svelta menntakerfið verði samfélagið óupplýstara, umræðuhefðin versni, listalíf láti á sjá, fjölmiðlum hnigni og lýðræðishugmyndir víki fyrir alræðispælingum.

Jón Atli Benediktsson rektor Háskóla Íslands skrifaði um mikilvægi menntunar og fjárhagsstöðu menntakerfisins. Pistill hans um alvarlega fjárhagsstöðu Háskóla Íslands er á visir.is. Þar segir:

Árið 2005 gerðu Samtök evrópskra háskóla (European University Association, EUA) viðamikla úttekt á Háskóla Íslands og komst úttektarnefndin, sem skipuð var erlendum sérfræðingum, að þeirri niðurstöðu að Háskóli Íslands væri alþjóðlegur rannsóknaháskóli í hæsta gæðaflokki, vel rekinn og skilvirkur. Jafnframt sendu erlendu sérfræðingarnir stjórnvöldum skýr skilaboð: Fjármögnun háskólans væri verulega ábótavant í alþjóðlegum samanburði og ógnaði það gæðum starfseminnar til lengri tíma litið.

Þremur árum eftir birtingu skýrslu EUA hrundi íslenska bankakerfið með tilheyrandi afleiðingum fyrir íslenskt efnahagslíf. Dró þá enn úr fjárveitingum til Háskóla Íslands þótt nemendum hafi fjölgað mikið á sama tíma...

Ástandið skánaði ekki í hruninu, og lítið upp frá því. Áætlun fráfarandi ríkisstjórnar minntist valla einu orði á menntamál, hvað þá fjáÅ•veitingu til Háskóla Íslands.

Mikivægt er að bæta úr þessum vanda.