Það hafa alltaf búið Starkadderar á Kalsælustað...

Bærinn hokinn af elli og vanrækslu hangir utan í ás í Sussex. Starkadder fjölskyldan hefur búið þar í aldir, samanber einkennisorð ættarinnar, "það hafa alltaf búið Starkadderar á Kalsælustað". Yfir Kalsælustað (Cold comfort farm) ríkir ættmóðirin, Aða Dóms frænka (Aunt Ada Doom). Hún er sérlynd, mannfælin, langrækin fýlustjórnandi, sem heldur ættmennum sínum í spennutreyju ótta og ættrækni. Allir vita að ef þeir ígrunda brottflutning þá muni Aða tjúllast endanlega, og enginn þorir að bera ábyrgð á því. Ef viðkvæm mál koma til umræðu, bregður hún fyrir sig trompi. Hún segir drafandi kuldalegri röddu, "ég sá eitthvað skelfilegt í eldiviðarskúrnum..." (i saw something nasty in the woodshed). Enginn hefur minnstu hugmynd um hvað það var en setningin dugar til að slá öll mál og rök út af borðinu.

Aða Dóms er ekki eina litríka persónan á Kalsælustöðum, einnig má minnst á Amos eldklerk, Adam Lambadrátt (Lambsbreath), heimasætuna ljóðelsku Elfine og frú Bjöllu, jarðbundnu heimilishjálpina. Persónur þessar eru sköpunarverk enska rithöfundarins Stellu Gibbons. Cold comfort farm sem kom út 1932 var fyrsta bók hennar, og segir sögu af ungri konu Flóru Poste sem við fráfall foreldra sinna, þarf að flytja til fjarskyldra ættingja í sveitinni. Á bænum er allt í niðurníðslu eða andlegum lás. Nöfn kúnna, Graceless, Aimless, Feckless, og Pointless, endurspegla ástandið ágætlega.

Samkvæmt bókarýnendum The guardian er þetta eina af 100 bestu ensku bókum síðustu aldar. Ég las hana aftur nú í vor, og kunni ágætlega við. Hún er hugvekjandi, en að mestu meinlaus. Skrifuð lipurlega og með ágætri framvindu. Frú Gibbons æfði stíl sinn á því að skrifa fyrir blöð, en leyfir sér einnig ljóðrænu á köflum og galsalega nýyrðasmíð. Bókin er almennt þekkt sem gamansaga, eða háðsádeila á rómantísk skrif þessa tíma, en hefur einnig traustann undirtón. Sterk ung kvenpersóna kemur í nýjar aðstæður, og reynir að hafa jákvæð áhrif á líf fólks, þrátt fyrir ægivald ættmóðurinnar.

Það má alveg deila um hvað sé heppilegasta þýðingin á Cold comfort farm. Ég lék mér með nokkur tilbrigði, Frostnotastaði, Kaldalónsbæ, Frostsælushól, Kuldanotastaður...en skorti andríki fröken Gibbons.

Robert McCrum The 100 best novels: No 57 – Cold Comfort Farm by Stella Gibbons (1932)

Villtar kýr, simpansar og geirfuglar

Veröldin okkar er ekki nógu stór. Eftir að blómaskeið okkar mannanna hófst, höfum við haft gríðarleg áhrif á aðrar lífverur á jörðinni.

Stórir grasbítar réðu ríkjum á sléttum norður ameríku, áður en forfeður indjána komu þangað fyrir um 15.000 árum. Þeir voru allir veiddir upp til agna. Útdauði tegunda stórra fugla er velþekkt, hérlendis vegna Geirfuglsins sem er okkar "merkilegasta" framlag til málaflokksins.

Samt sem áður finnast enn villt spendýr í náttúrunni, jafnvel af tegundum sem við hugsum ekki um sem villt. Kýr (Bos taurus) eru dæmigert húsdýr, og við eigum erfitt með að átta okkur á því að þær hafi einhvern tímann verið villtar. En þær voru það í fyrndinni og svo merkilegt er að enn finnast nokkrir stofnar villtra kúakynja.

Forfaðir flestra kynja núverandi kúa (Bos primigenius) lifði í evrópu, en dó út á átjándu öld. Nokkrar tegundir villtra kúa eru til, t.d. yakuxar, vísundar og evrópuvísundar, en flestir stofnarnir eru litlir. Mestu skiptir þar að villtar lendur eru takmarkaðar, þar sem við mennirnir höfum nýtt nær allt undirlendi fyrir akra og borgir.

Svipað er uppi á teningnum hjá náfrændum okkar simpönsunum. Eftir því sem ég kemst næst eru líklega 4 tegundir simpansa til í Afríku, en stofnarnir eru margir hverjir mjög litlir og einangraðir. Stofn simpansa í Gombe við strönd Tanganyaka vatns telur t.d. bara rúmlega 100 dýr, og hefur hann bara um 34 ferkílómetra svæði til umráða. Einhverjum kann að virðast það kappnóg rými, en svo er ekki fyrir tegund sem var vön því að geta ferðast um stór svæði og fylgja framboði fæðunnar eftir.

Jane Goodall mun segja frá rannsóknum sínum í opnu erindi í Háskólabíói 15. júní n.k.

Allir eru velkomnir og hvattir til að mæta. Erindi Jane er stórkostleg upplifun.

https://www.facebook.com/JGIceland/

C. CLAIBORNE RAY NY Times 23. maí 2016. Cattle on the Wilder Side

Fortíðin og nútíðin - fljótt skipast veður í lofti og loftslagið líka

Við íslendingar njótum þeirra forréttinda að tveir merkustu loftslags sérfræðingar heims munu vitja okkar næsta föstudag og miðla af þekkingu sinni.

Michael E. Mann er loftslagsfræðingur sem skrifaði m.a. hina athyglisverðu bók, The Hockey Stick and the Climate Wars. Ég las hana fyrir nokkrum árum og varð alveg fjúkandi vondur. Ekki vegna vísindanna, heldur skítkastsins og árásanna sem Mann þurfti að þola frá hendi olíu og gasiðnaðarinns og handbenda þeirra.

Stefan Rahmstorf er sérfræðingur í veðrabrigðum og breytingum á veðrakerfum á jarðsögulegum tíma. Lykilspurning fyrir Ísland í því samhengi er hvort að golfstraumurinn muni raskast eða stöðvast. Þá gæti alvarlega kólnað á klakanum, og við öll þurft að aðlagast lífinu í Fortitude.

Þeir halda erindi á Háskólatorgi 27. maí n.k., frá kl 13:00 til 17:00.

Dagskrá erinda og ágrip á ensku má nálgast á vefsíðunni Earth101.is

Click to enlarge.

Guðni Elísson: “Earth2016”

Michael E. Mann: “Dire Predictions: Understanding Climate Change”

Stefan Rahmstorf: “Rising Seas: How Fast, How Far?”

Stefan Rahmstorf: “Is the Gulf Stream System Slowing?”

Michael E. Mann: “The Hockey Stick and the Climate Wars: The Battle Continues”

Michael E. Mann: “The Madhouse Effect: How Climate Change Denial is Threatening our Planet, Destroying our Politics, and Driving us Crazy”

Stefan Rahmstorf: “Extreme Weather: What Role Does Global Warming Play?”

Allir skipta máli – dýrin líka! – Dr. Jane Goodall á Íslandi í júní

Dr. Jane Goodall, ein merkasta og ástsælasta vísindakona heims er væntanleg hingað til lands í júní á þessu ári.

Linda Pétursdóttir og Guðrún Pétursdóttir skrifa grein (Allir skipta máli – dýrin líka!)

) í Kvennablaðið að því tilefni. Þar segir:

 

Allir skipta máli – dýrin líka! segir Jane Goodall sem varð manna fyrst til að lýsa því hvernig simpansar nota áhöld, ræðast við, og sýna ótvíræðar og fjölbreyttar tilfinningar. Þeir faðmast og kyssast, klappa hver öðrum á bakið, fara stundum í fýlu og eru afbrýðissamir og heimtufrekir ef sá gállinn er á þeim – rétt eins og við!

Jane Goodall hefur varið langri starfsævi í að rannsaka dýr og berjast fyrir velferð þeirra um allan heim. Þessi ástsæla vísindakona kemur hingað til lands í júní og heldur fyrirlestur sem opinn verður öllum í Háskólabíói miðvikudaginn 15. júní kl 17. Hún er einstakur fyrirlesari sem heillar áheyrendur á öllum aldri. Það er því upplagt að taka börnin, afa og ömmu með í Háskólabíó þennan eftirmiðdag.

Jane Goodall var aðeins 26 ára þegar hún lagði upp í fyrsta leiðangurinn til að fylgjast með simpönsum í Gombe-þjóðgarðinum í Tanzaníu. Hún hafði ekki formlega háskólamenntun á þeim tíma, en hún hafði brennandi áhuga á dýrum og elskaði Afríku. Frá blautu barnsbeini hafði hana dreymt um að fá að fylgjast með dýrum í þeirra eðlilega umhverfi og þegar æskuvinkona hennar bauð henni að heimsækja sig í Kenýa, fékk Jane tækifæri til að láta drauminn rætast.

Í Nairobi fann hún vinnu hjá þekktum mannfræðingi, Lewis Leakey, sem rannsakaði uppruna mannsins með uppgreftri fornleifa en einnig með rannsóknum á atferli apa. Fram að því höfðu slíkar rannsóknir ekki borið mikinn árangur, því rannsóknahóparnir gáfu sér ekki nægan tíma til að ná árangri og voru auk þess svo fjölmennir að þeir trufluðu dýrin. Leakey sá að þessi unga kona hafði það sem til þurfti, brennandi áhuga, endalausa þolinmæði og kjark til að vera ein á ferð í frumskóginum. Það var þó ekki óhætt að hafa hana aleina, svo hann bauð henni að velja sér ferðafélaga. Hvern valdi Jane? Mömmu. Auðvitað!

Þann 16. júlí 1960 steig fjögurra manna hópur frá borði smábáts við strönd Tanganyka-vatns, mæðgurnar, veiðivörður þjóðgarðsins og kokkur. Þau slógu upp tjaldbúðum fyrir margra mánaða dvöl í skóginum, sambandslaus við umheiminn nema þegar karlarnir sigldu eftir vistum og skilaboðum. Jane fann fljótt hóp simpansa, sem hún fylgdi eftir næstu ár. Fyrir sólarupprás á hverjum morgni var hún komin í námunda við þá, lét lítið fyrir sér fara, og færði sig hægt og hægt nær þeim. Þeir vöndust henni, sáu að ekkert var að óttast, en samt tók það heilt ár að fá að komast í hundrað metra fjarlægð frá hópnum. Að öðru ári loknu voru þeir orðnir svo vanir henni að þeim var sama þótt hún kæmi nálægt þeim, og stundum gáðu þeir meira að segja hvort hún væri nokkuð með banana. Loks var svo komið að hún gat blandað sér í hópinn – hún var reyndar mjög lágt sett, eiginlega neðst í goggunarröðinni, en hún fékk að vera með.

 

Simpansar vilja elda matinn sinn...

Er betra að borða matinn strakz eða bíða á meðan hann er eldaður?

Flestir halda að simpansar vilji helst hráan mat og skorti getuna og þolinmæðina til að elda mat.

Rannsóknir dýrafræðinga og atferlisfræðinga frá Harvard í Kongo sýna að apar eru tilbúnir að bíða eftir því að sæt kartafla sé elduð, frekar en að borða hana hráa. Það sýnir að þeir vilja frekar eldaðan mat og að þeir hafi þolinmæði til að bíða eftir matseldinni.

Rannsókninni var lýst í grein í Proceedings of the Royal society B og fjallað var um hana á vef New York Times. Þar má sjá myndbönd af hegðun simpansanna, og þeim tilraunum sem gerðar voru.

Þessi pistill er endurprentaður í tilefni af heimsókn Jane Goodall til landsins.

Hún heldur opið erindi í Háskólabíói þann 15. júní kl. 17:00. Allir eru velkomnir, aðgangur ókeypis.

https://www.facebook.com/events/755993367870603/

Eldri pistill:

Simpansar myndu elda, ef þeir hefðu tækifæri til þess

Ítarefni:

James Gorman Chimps Would Cook if Given the Chance, Research Says NY Times 2 júní 2015.

Felix Warneken, Alexandra G. Rosati Cognitive capacities for cooking in chimpanzees

DOI: 10.1098/rspb.2015.0229 3 June 2015

Ég er bókafíkill

Í einn bók um Viggó Viðutan er mynd af honum sofandi í gríðarlegum póst, skjala og bókahelli. Hann lítur út eins og björn í Híði, samt meinlaus og friðsæll í skjólinu og alsæll í draumórum sínum.

Stundum líður mér þannig, í skrifstofu með háum fullum bókaskápum, pappírsbunkum á tvo vegu og daufa skímu í gegnum vetrarmyrkrið. Vitanlega vinn ég með fólki, sem áþekkt Val og hinum á skrifstofunni hjá tímaritinu Sval, eru sífellt að ónáða mann með kvabbi um óunnin verk eða fyrirlestra sem þarf að flytja. En þess á milli nýtur maður þess að glugga í góða bók eða fletta spennandi grein, og tvinna saman nýjar hugmyndir eða prófa gamlar. Bókastaflar myndast ekki af sjálfu sér, maður fær að labba upp í Iðu, Eymundson eða Bóksölu stúdenta (sem er með útsölu núna á erlendum bókum!!!) til þess að þjónusta hillurnar. Bara í gær fann ég bók eftir Eric Larson, in the garden of Beasts. Hún fjallar um sendiherra Bandaríkjanna í Þýskalandi og fjölskyldu hans, á árunum rétt fyrir seinni heimsstyrjöld.

Larson þessi (óskyldur skrípóteiknaranum dásamlega) skrifar sagnfræðilega texta, hann nýtir dagbækur og bréf til að kanna hugarástand og líf fólks á lykilstundum í mannkynssögunni. Í þessari bók er fjallað um uppgang nasismans í Þýskalandi, þar sem óþol gagnvart minnihlutahópum og útlendingum var magnað upp af valdaklíku sem samfélagið hafði ekki burði til að spyrna við og stöðva. Við vitum öll (vonandi) hvað gerðist í Þýskalandi fyrir og í seinna stríði, en okkur er holt að átta okkur á því að á árunum þar á undan var Þýskaland venjulegt vesturland. Svipað óþol og fordómar heyrast nú oftar á vesturlöndum, ekki síst tengt umræðu um flóttamenn.

Eina bók hef ég lesið eftir Larson, sem kallast Devil in the white city. Hún tvinnar saman sögu aðalhönnuðarins sem stóð að Heimssýningunni í Chicago 1893 og raðmorðinga sem þreifst í grautarpotti stórborgarinnar. Sú bók var sérlega vel lukkuð, og vona ég að dýragarðurinn sé áþekkur.

Það var ekki ætlunin að játa á sig fíknina, til þess að afneita henni. Ég verð áfram bókafíkill, og ætla meira að segja að lesa a.m.k. helming bókanna sem ég kaupi.

Jane Goodall á Íslandi - erindi 15. júní

Dr. Jane Goodall mun halda opið erindi í Háskólabíó kl 17:00 þann 15. júní 2016. Þetta er einstakur viðburður sem mun ekki láta neinn ósnortinn. Ókeypis aðgangur og allir velkomnir. https://www.facebook.com/events/755993367870603/

Jane Goodall er einstök manneskja, vísindamaður og náttúruverndarfrumkvöðull. Hún fylgdist með simpönsum í Gombe og komst að stórmerkilegum hlutum um líffræði þeirra og atferli. Villt dýr eru í margvíslegri hættu frá verkum og lifnaði manna, og seinni hluta ferils síns hefur Jane helgað náttúruvernd.

Einstakt tækifæri til að hlýða á eina ástsælustu og þekktustu vísindakonu heims flytja erindi í Háskólabíói, miðvikudaginn 15. júní kl. 17:00.

Dr. Jane Goodall er einnig friðarfulltrúi Sameinuðu þjóðanna og heldur fyrirlestra um allan heim þar sem hún leggur höfuðáherslu á umhverfisvernd. Hún er stofnandi Roots & Shoots hreyfingarinnar sem nær til þúsunda ungmenna í yfir 100 löndum og eflir þau og virkjar til að leggja sitt af mörkum við náttúru- og dýravernd.

Frú Vigdís Finnbogadóttir ávarpar gesti í upphafi fundar.

Aðgangur er ókeypis og allir velkomnir

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir skrifuðu um feril Jane á vísindavefinn fyrir nokkrum árum. Þar segir:

Jane Goodall fæddist árið 1934 í London á Englandi. Frá barnæsku var hún afar áhugasöm um dýr, sér í lagi um framandi dýr Afríku. Þegar henni bauðst að heimsækja vinafólk í Kenía greip hún tækifærið og 23 ára gömul fór hún til Afríku í fyrsta sinn. Þar komst hún fljótt í kynni við fornleifa- og steingervingafræðinginn Louis S. B. Leakey sem heillaðist af óbilandi áhuga hennar og þekkingu á dýrum. Hann réð hana sem aðstoðarkonu sína og sendi hana árið 1958 aftur til London til að læra um atferli prímata. Leakey taldi að stóru aparnir gætu veitt innsýn í þróun prímata og þar af leiðandi þróun mannsins. Árið 1960 sendi hann Goodall til Gombe í Tansaníu til að fylgjast með atferli simpansa. Með sjónauka og skrifblokk að vopni hóf Jane athuganir sínar sem einkenndust af ótrúlegri þolinmæði og þrautseigju.

Goodall gerði fljótt merkilegar uppgötvanir. Til dæmis að simpansar voru ekki grænmetisætur eins og áður var talið heldur voru þeir alætur líkt og maðurinn. Þá uppgötvaði hún einnig að simpansar notuðu verkfæri. Hún fylgdist með hvernig simpansarnir hreinsuðu og snyrtu til greinar og notuðu þær svo eins og veiðistangir til að veiða termíta úr termítahraukum. Þessi uppgötvun kollvarpaði því þeirri hugmynd að það væri sérstaða mannsins að nota verkfæri. Þessar merkilegu niðurstöður urðu til þess að frekari fjárveitingar fengust í rannsóknir Goodall og þrátt fyrir að hún hefði ekki lokið grunnháskólagráðu var hún tekin inn í doktorsnám við Cambridge-háskóla.

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir. „Hver er Jane Goodall og hvert er hennar framlag til vísinda og fræða?“ Vísindavefurinn, 3. janúar 2011. Sótt 9. desember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=58124.

Að heimsókn dr. Jane Goodall standa háskólastofnanir og samtök á sviði umhverfisfræða og dýraverndar. Þau eru Alþjóðamálastofnun, Líffræðistofa, Stofnun Sæmundar fróða og umhverfis- og auðlindafræði við Háskóla Íslands, Landgræðsluskóli Háskóla Sameinuðu þjóðanna, Landvernd, Líffræðifélag Íslands og Vakandi.

12. maí Nýting mögulegra virkjunarkosta framtíðarinnar

Nú í maí standa Náttúrufræðistofa Kópavogs og Bókasafn Kópavogs fyrir erindaröð um umhverfis- og skipulagsmál. Þrjú stór mál sem tengjast þessum málaflokkum eru ýmist komin eða að komast til framkvæmda. Þar er um að ræða 3. áfanga rammaáætlunar um virkjun vatnsafls og jarðvarma, landsskipulagsstefnu og endurskoðuð náttúruverndarlög. Allt eru þetta málefni þar sem almenningur hefur fengið eða mun fá tækifæri til að koma með athugasemdir og ábendingar um atriði sem betur mega fara, en auk þess verða rammaáætlunin og landsskipulagsstefnan í reglulegri endurskoðun. Hér gefst því afar gott tækifæri til þess að kynnast þessum málum.

Erindaröðin hefst 12. maí en þá mun Stefán Gíslason umhverfisstjórnunarfræðingur og formaður verkefnisstjórnar rammaáætlunar kynna áætlunina og hvernig hún verður notuð við ákvarðanatöku vegna nýtingar mögulegra virkjunarkosta framtíðarinnar. Áætlunin er í kynningarferli og geta allir sem áhuga hafa sent inn athugasemdir við skýrslu verkefnisstórnarinnar á tímabilinu 11. maí til 3. ágúst 2016.

Verndar- og orkunýtingaráætlun er ætlað að tryggja að nýting landsvæða til orkuframleiðslu byggist á langtímasjónarmiðum og heildstæðu hagsmunamati, þar sem tekið er tillit til verndargildis náttúru og menningarsögulegra minja, hagkvæmni og arðsemi ólíkra nýtingarkosta og annarra gilda sem varða þjóðarhag. Áætlunin er unnin eftir lögum nr. 48/2011 um verndar- og orkunýtingaráætlun. Vinna af þessu tagi á sér sögu a.m.k. aftur til ársins 1971, en allar götur síðan þá hafa menn reynt að komast að samkomulagi um það hvernig rata skuli hinn gullna meðalveg milli orkunýtingar og annarrar nýtingar (þ.m.t. friðunar) einstakra svæða á Íslandi. Núgildandi áætlun var samþykkt sem þingsályktun frá Alþingi 14. janúar 2013, en skv. lögunum skal umhverfisráðherra leggja fram tillögu að slíkri þingsályktun eigi sjaldnar en á fjögurra ára fresti. Nú er unnið að nýrri áætlun sem verður lögð fyrir Alþingi haustið 2016 og væntanlega afgreidd á vorþingi 2017. Áætlunargerðin er í höndum sex manna ráðgefandi verkefnisstjórnar sem skipuð er af umhverfisráðherra. Með verkefnisstjórninni vinna fjórir faghópar sem skipaðir eru sérfræðingum á þeim helstu fræðasviðum sem máli skipta í áætlunargerðinni. Drög að nýrri áætlun verða í opnu umsagnarferli frá maí og fram í ágúst 2016 og þann 1. september mun verkefnisstjórn skila endanlegri tillögu sinni til ráðherra. Undanfarna mánuði hafa verkefnisstjórn og faghópar fjallað um allmarga virkjunarkosti sem Orkustofnun hefur skilgreint og lagt fram í samvinnu við virkjunaraðila. Í endanlegri tillögu verkefnisstjórnar verða þessir virkjunarkostir og þau landsvæði þar sem þeir eru staðsettir flokkaðir í orkunýtingarflokk, biðflokk og verndarflokk.

Stefán Gíslason er formaður verkefnisstjórnar rammaáætlunar. Hann er líffræðingur með meistaragráðu í umhverfisstjórnun frá Háskólanum í Lundi í Svíþjóð. Stefán er eigandi og framkvæmdastjóri Umhverfisráðgjafar Íslands ehf. (Environice) í Borgarnesi og hefur starfað þar við ráðgjöf um umhverfismál og sjálfbæra þróun frá árinu 2000.

 

Hversu margar tegundir lífvera eru á jörðinni?

Tegundir og frumur eru tvær af grunneiningum lífs á jörðinni. Fruman var uppgötvuð t.t.l. nýlega á meðan frummenn nefndu dýr og plöntur nöfnum, sem áttu við tilteknar tegundir eins og t.d. ljón eða grámosa.*

Ég veit ekki með þig, en mér finnst mikilvægt að ná utan um veröldina og skilja hana, og það felur í sér þörf fyrir að vita nöfn lífvera og náttúrulegra krafta. Jody Hey taldi okkur mönnunum eiginlegt að nefna lífverurnar og flokka þær í hópa, jafnvel þó að stundum sé erfitt að greina á milli hópa eða tegunda. Látum spurningar um hvað tegundir eru, hvernig þær verða til eða hversu stöðugar þær eru liggja milli hluta. Spáum í einfaldri spurningu, hversu margar tegundir lífvera eru á jörðinni.
Á Íslandi lifa 8 tegundir villtra spendýra og um 800 tegundir skordýra. Þótt við náum ágætlega utan um fjölda dýra og plöntutegunda hérlendis, eru okkur skorður settar. Ekki er hægt að skoða hvert einasta dýr, plöntu og svepp í veröldinni, frá efsta tindi til dýpstu ála hafsins. Ef við kíkjum á veröldina eru þekktar, þ.e.a.s. vísindalega skilgreindar og þekktar, um 12.000 tegundir fugla, 270.000 tegundir háplantna og 2.2 milljónir skordýrategundir. Líffræðingar skildu snemma að fjöldi tegunda á jörðinni er gríðarlegur, og að við erum ekki búin að lýsa nema hluta af þeim. Auðvitað eru sumir hópar lífvera auðveldari viðfangs en aðrir, auðveldara er að skoða og lýsa stórum lífverum en smáum. Lífverur með skýr ytri einkenni eru þægilegri en sviplausir klasar eða ormar (af þeim er gríðarlegt framboð). Rannsókn Boris Worm og félaga frá árinu 2011 áætlar að fjöldi heilkjarna lífvera á jörðinni sé um 8.7 milljónir, og skekkjan upp á 1.2 milljónir til eða frá. Þar af hefur bara hluta verið lýst af vísindamönnum. Mat þetta byggir á samtvinnaðri þekkingu á fjölda tegunda á ólíkum svæðum, tegundasamsetningu, fjölbreytileika búsvæða og öðrum þáttum sem hafa áhrif á tegundaauðgi. Þar er lykilstærðin N, fjöldi tegunda á tilteknu athugunar svæði (t.d. ferkílómetra í frumskógi). Með þessar lykilstærðir í huga er hægt að kanna hvort skalalögmál eigi við. Skalalögmál eru algeng í vísindum, og lýsa t.d. sambandi líkamsþyngdar og efnaskiptahraða. Þekkt var ákveðið skalalögmál yfir tegundafjölbreytileika dýra, plantna og stórra sveppa. En glöggir lesendur hafa e.t.v. áttað sig á að örverurnar eru vanræktar í frásögn vorri.

Örverurnar ríkja á jörðinni
Í einu grammi af jarðvegi eru milli 10 og 50 þúsundir ólíkra tegunda örvera, þ.e.a.s. bakteríur, sveppir eða fornbakteríur. Erfitt er að lýsa tegundum örvera, því þær eru ósýnilegar með berum augum og vaxa bara við sérstakar aðstæður. Erfiðlega hefur reynst að rækta þær á tilraunastofu, þekktar eru einhverjar tugþúsundir bakteríutegunda sem rækta má á skálum. Sameindaerfðafræðin gerði okkur kleift að ná í DNA raðir úr þeim bakteríum sem ekki ræktast. Nú hafa verið skilgreind gen úr a.m.k. hundrað þúsund bakteríutegundum. En vegna þess að bróðurpartur gagnanna kemur úr örverum sem ekki er hægt að rækta í einangrun, er erfitt er að áætla fjöldann. Örverufræðingar halda að þeir hafi upplýsingar um 10 milljónir bakteríutegunda.

Hvernig er hægt að áætla fjölda örverutegunda á jörðinni?
Aðferðin er svipuð þeirri sem lýst var hér að ofan. Safna gögnum um fjölbreytileika frá mörgum stöðum, leita að jöfnu sem útskýrir sambandið, og framreikna síðan fyrir veröldina. Nýleg rannsókn Jay T. Lennon og Kenneth J. Locey við háskólann í Bloomington Indiana leitast við að ráða bót á þessu. Þeir nýttu gögn um tegundafjölbreytileika frá um 35.000 stöðum á jörðinni, 20.000 sýni er með örverur og restin stærri lífverur. Með þessi gögn að vopni reiknuðu þeir út mat á skalalögmáli fyrir fjölbreytileika örvera. Útkoman er sláandi, þeir áætla að á jörðinni séu 1000 milljarðar tegundar. sem þýðir að við höfum rétt nagað  topp ísjakans.
Það er á hreinu að fjölbreytileiki lífríkisins er magnaðri en okkur grunaði.

Athugasemdir og ítarefni.
Pistill þessi er byggður á spjalli við Guðmund Pálsson í síðdegisútvarpi Rásar 2. Ég vil þakka Guðmundi fyrir að kalla mig til viðtals og hvetja mig til að kanna betur þessa forvitnilegu spurningu, sem ég reyndi að svara eftir bestu getu á ekki of tilgerðarlegu mannapamáli.

Trilljón lífverur - viðtal á Rás 2.

*Við höldum því ekki fram að fyrstu tegundirnar sem mennirnir gáfu nafn hafi verið grámosi eða ljón, heldur er þetta tekið sem dæmi um tegundir.
Mora C, Tittensor DP, Adl S, Simpson AGB, Worm B (2011) How Many Species Are There on Earth and in the Ocean? PLoS Biol 9(8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127

Mývatn er einstakt

Lífríki Mývatns og Laxár er með sérstæðasta hætti. Mývatn er mótað af miklum andstæðum. Það varð til við eldsumbrot, er frekar grunnt og inn í það flæða bæði heitt vatn og kalt. Vatnið liggur norðarlega á hnettinum og hátt yfir sjávarmáli, engu að síður er framleiðni þess að meðaltali mjög há, og heldur uppi stórum stofnum anda og fiska. En vistkerfið er líka brothætt, eins og gríðarlegar sveiflur í mývarginum bera vitni um.

Úr Mývatni var lengi nám á kísilþörungum, með dælingum upp af botninum. Holurnar mynduðust við dælingu geta virkað sem safnþrær fyrir efni sem venjulega bærist um sléttann botninn. Námugröfturinn er nú hættur, en aðrar ógnir stafa að lífríkinu.

Athuganir síðustu ára hafa sýnt hrun í bleikjustofninum, kúluskíturinn - einkennisþörungur Mývatns er að hverfa og síðan eru vísbendingar um einkennilega þörungablóma. Allt hnígur þetta að sömu niðurstöðu, lífríki vatnsins hnignar.

Helst ber þar að nefna innflæði á næringarefnum frá fólki (þ.e.a.s. saur og þvag), og munar þar mest um ferðafólkið. Skólphirðumál við Mývatn eru nefnilega ekki eins og best verður á kosið. Sveitarstjórnin segist ekki hafa bolmagn til aðgerða og ríkið þumbast við. Á meðan eykst fjöldi gesta og vandinn eykst. Þetta er auðvitað ólíðandi.

Náttúruelskandi íslendingar hljóta að taka undir ákall Landverndar um aðgerðir til úrbóta.

Skora á stjórnvöld að bjarga lífríki Mývatns