Að greina á milli vísinda og hjávísinda

Netið er drekkhlaðið hjávísindum, sem koma í ýmsum blæbrigðum. Einföld leit að lykilhugtökum getur sent fólk á síður sköpunarsinna eða þeirra sem afneita bólusetningum.

Á netinu þrífst andróður gegn gegn tækni, læknisfræði, erfðatækni, og jafnvel sögulegum staðreyndum. Samsæriskenningar um að tungllendingin hafi verið plat eða að Bush hafi sjálfur sprengt tvíburaturnanna blómstra. Sölumenn ganga hús úr húsi og selja afklösterað vatn eða einföld raftæki sem allrameinabót, og vísa í erlenda sérfræðinga og vísindalega útlítandi vefsíður.

Forsíða National Geographic fyrir mánuðin er einmitt - The War on Science.

Fólki er sannarlega vorkunn, að reyna að átta sig á sannleikanum í hafsjó "upplýsinga".

Hanna G. Sigurðardóttir í Samfélaginu, ræddi við Ernu Magnúsdóttur frumulíffræðing um það hvernig getum við greint á milli raunverulegra vísinda og hjávísinda.

Ég mæli eindregið með því að fólk hlýði á viðtalið, og þakki Hönnu og Ernu kærlega fyrir framtakið.

RÚV Samfélagið 25.03.2015  Hjávísindi og vísindi - að greina á milli

National Geographic - Why Do Many Reasonable People Doubt Science

Samþykki eða nýting upplýsinga

Í umræðunni um nýjar uppgötvanir ÍE hefur verið lögð mikil áherslu á notagildi upplýsinga sem fást úr erfðafræðirannsóknum. Vitnað er til leiðara Nature genetics, þar sem það er sagt siðferðilega misráðið að nýta ekki slíkar upplýsingar. Því miður er engin áhersla lögð á hina hlið málsins í fréttatilkynningum eða frekar einhliða umfjöllun um þau. Það er, þeir sem tóku þátt í rannsóknum ÍE gerðu svo á grundvelli samþykkis, sem felur í sér friðhelgi einstaklinga.

Það er reyndar þannig að umræddur leiðari setur einmitt upp siðferðilega álitamálið, og ályktar að íslendingar sjálfir þurfi að ákveða. Best er að gera það á grundvelli allra upplýsinga, ekki bara fréttatilkynningum fyrirtækis.

Úr leiðara Nature Genetics, letters from Iceland:

Because the deCODE genomic projects were consented for research, it would be ethically inappropriate for the researchers to contact the mutation-carrying individuals via their physicians. But, as enhanced cancer screening at younger ages than usually recommended for the general population can influence the health and life expectancy outcomes of mutation carriers and their relatives who also carry the mutation, to do nothing at all would also be ethically wrong. In our view, the decision lies with the Icelanders themselves once they have been given the information about the number of people at risk of these diseases and the options available. One way in which they can see how others have used such information is through Joanna Rudnick's thoughtful documentary In the Family about the decisions facing the carriers of a similar cancer-predisposing mutation in the BRCA1 gene (http://inthefamily.kartemquin.com/).

deCODE nýtt í heilbrigðisþjónustu

...bananafluga bindur á sig skauta

Jón Gunnarsson þýddi margar teiknimyndasögur á síðustu öld, og lék sér að orðum og vísunum. Í upphafi sögu um ævintýri Svals og Vals í Bretzelborg leikur dægurtónlist stórt hlutverk. Jón leggur út frá þekktu lagi og ljóði eftir Sigfús Halldórsson og Sigurður Elíasson, lækur tifar létt... Mér þykir sérlega vænt um kveðskapinn því pöddur og dýr margskonar fá þar að njóta sín.

Lækur tifar létt um máða steina

lúin ýsa geispar svaka hátt

halakarta hoppar eins og kleina

með höfuðið svo undur, undur blátt.

Ánamaður ýlir eins og flauta,

engispretta býður góðan dag

bananafluga bindur á sig skauta

bjöllusauður raular litið lag.

Vísindi á mannamáli, forvarnir gegn bakteríusýkingum í fiskeldi

Bjarnheiður K. Guðmundsdóttir, vísindamaður og kennslustjóri framhaldsnáms við Læknadeild Háskóla Íslands, mun fjalla um rannsóknir á fisksjúkdómum og þróun forvarna gegn sjúkdómum í fiskeldi í fimmta erindi fyrirlestraraðarinnar Vísindi á mannamáli í Háskóla Íslands. Rannsóknirnar stundaði Bjarnheiður á Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum. Erindið verður í Hátíðasal Háskóla Íslands þriðjudaginn 24. mars nk. kl. 12.10.

Fiskeldi er í miklum vexti á heimsvísu en um helmingur fiskafurða kemur nú úr eldi. Kýlaveikibróðir er sjúkdómur sem herjar á allar tegundir í fiskeldi á Íslandi, en hann orsakast af bakteríunni Aeromonas salomonicida. Í erindinu verða kynntar rannsóknir á eðli bakteríunnar og samspili hennar við hýsil, bæði í sýkingu og við myndun ónæmisvarna. Margar bakteríur nota sérstök samskiptakerfi byggð á þéttniskynjun til að stjórna tjáningu gena við mismunandi aðstæður. Í ljós hefur komið að bakterían sem veldur kýlaveikibróður nýtir þéttniskynjun til að stjórna framleiðslu sýkiþátta. Með tilraunum var hægt að rjúfa þéttniskynjun bakteríunnar og draga þannig úr sýkingarmætti. Mikill munur er á ónæmisviðbrögðum í laxfiskum og þorski gegn sýkingu bakteríunnar. Sá munur þýðir að bólusetningar í forvararskyni henta laxfiskum en ekki þorski.

Bjarnheiður og félagar uppgötvuðu við rannsóknir sínar að Keldum áður óþekkt bakteríueitur, ensímið AsaP1, sem reyndist öflugur mótefnavaki. Með erfðatækni voru útbúin stökkbreytt óeitruð afbrigði (toxoíð) af AsaP1 ensíminu, sem gáfu samt mótefnasvar. Geni fyrir óeitraða afbrigðið var komið fyrir í bakteríunni. Þessi erfðabreytti stofn var síðan notaður til að bólusetja bleikju. Tilraunir leiddu í ljós að bóluefnið veitir öfluga vörn gegn kýlaveikibróður í laxfiskum. Erfðafræðilegar aðferðir hafa ekki áður verið notaðar til að útbúa toxoíð fyrir fiskabóluefni en bóluefni fyrir menn eru mörg byggð á slíkum prótínum. Þessar rannsóknir hafa leitt í ljós nýja þekkingu á eðli sýkilsins og samspili hans við hýsil sinn sem nýta má við þróun öflugra sjúkdómsvarna.

Á Íslandi er fyrirhuguð mikil aukning í eldi laxfiska og Senegal-flúru á komandi árum. Auk þess er Ísland stærsti útflytjandi laxahrogna í heiminum. Fæðuframboð og umhverfisþættir setja fiskeldi skorður og eru afföll vegna sjúkdóma um 10%. Góðar vistvænar forvarnir gegn smitsjúkdómum eru því mjög mikilvægar fyrir uppgang atvinnuvegarins.

Um Bjarnheiði K. Guðmundsdóttur
Bjarnheiður K. Guðmundsdóttir lauk BS-gráðu í líffræði frá Raunvísindadeild Háskóla Íslands árið 1972 og B.Ed.-gráðu frá Kennaraháskóla Íslands  árið 1981. Hún starfaði sem grunnskólakennari frá 1974-1985, við Líffræðistofnum Háskóla Íslands 1985-1986 en hóf í kjölfarið störf við Rannsóknadeild fisksjúkdóma á Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum og starfaði þar til 2014. Árið 1997 lauk hún doktorsprófi í Líf- og læknavísindum frá Læknadeild Háskóla Íslands. Hún var aðjúnkt í rannsóknartengdu framhaldsnámi við Læknadeild frá 2002-2014 en tók nýverið við starfi kennslustjóra framhaldsnáms við Læknadeild. Bjarnheiður hefur verið hópstjóri á Lífvísindasetri Háskóla Íslands frá árinu 2011.

Um fyrirlestraröðina
Vísindi á mannamáli er ný fyrirlestraröð  Háskóla Íslands sem hófst haustið 2014 að frumkvæði Lífvísindaseturs og Líffræðistofu Háskóla Íslands. Markmiðið er að varpa ljósi á það hvernig vísindamenn háskólans reyna að afhjúpa leyndardóma náttúrunnar og hvaða þýðingu vísindarannsóknir hafa fyrir daglegt líf fólks. Erindið er öllum opið meðan húsrúm leyfir.

Fyrri erindi fyrirlestraraðarinnar

Mæði-visnuveirur í sauðfé og tengslin við alnæmi

Jarðeldur á söndum norðan jökla

 

Brjóstakrabbamein og leitin að bættri meðferð

 

Verðmæti vísinda

Hver var Henríetta Lacks og hvað eru HeLa-frumur?

Árið 1951 innritaðist rúmlega þrítug kona, Henrietta Lacks (1920–1951), á John Hopkins-spítalann í Baltimore sem á þessum tíma var einn fárra spítala sem meðhöndluðu blökkufólk. Ástæða spítalavistarinnar var hnútur í kviðarholi sem læknar greindu síðan sem krabbamein á leginu. Því miður dugði meðferð ekki til að bjarga lífi hennar en hún lést október þetta sama ár. Seinna kom í ljós að orsökin var HPV-sýking sem er ein algengasta orsök leghálskrabbameins.

Arnar Pálsson. „Hvað eru HeLa-frumur?“. Vísindavefurinn 9.3.2015. http://visindavefur.is/?id=69338.

 

Henrietta Lacks (1920-1951)

Á meðan á meðferð Henríettu stóð voru frumur fjarlægðar úr æxlinu og setti vísindamaðurinn George Gey (1899-1970) þær í rækt, að Henríettu forspurðri. Á þeim tíma var vefjarækt ung fræðigrein. Frumur úr fólki og dýrum entust yfirleitt takmarkaðan tíma í rækt. Venjulegar líkamsfrumur geta bara skipt sér í nokkra daga eða vikur í ræktunarskál áður en þær sýna hrörnunarmerki og fara að deyja. Georg og félagar tóku hins vegar eftir því að æxlisfrumur Henríettu gátu skipt sér oftar, miklu oftar en aðrar frumur. Þær uxu hraðar og betur en allar aðrar frumur og áttu eftir að öðlast annað líf. Ástæðan fyrir því að þær entust lengur en aðrar frumur og virtust ekki hrörna er sú að æxlisfrumur brjóta reglur fjölfruma dýra þar sem þroskun og vöxtur er undir strangri stjórn (annars fara hlutföll vefja og líkamshluta úr böndum og fleira með).

Frumurnar hennar Henríettu Lacks hlutu nafnið HeLa-frumur. Þær hafa nú lifað í rúm 60 ár á tilraunastofu, sem er helmingi lengur en formóðir þeirra. Talað er um HeLa-frumulínur því þær eru allar komnar frá upprunalega sýninu úr krabbameini Henríettu Lacks. Þar sem hægt er að fjölga HeLa-frumum takmarkalaust má kalla þær ódauðlegar. Rót ódauðleikans er ensímflóki sem kallast telómerasi, sem verndar endalitninga. Ensímflókinn starfar ekki í líkamsfrumum en er ofvirkur í mörgum krabbameinsfrumum eins og HeLa.

Í vísindum skiptir miklu máli að gera tilraunir við staðalaðstæður. Frumulíffræðin fæddist um miðbik síðustu aldar og þarfnaðist vinnuhests sem reyndist vel á mismunandi tilraunastofum. HeLa-frumur urðu sá vinnuhestur. Frá 1951 hafa þær verið notaðar í meira en 67 þúsund rannsóknagreinar og liggja að baki um 11.000 einkaleyfa. Þær reyndust sérstaklega notadrjúgar fyrir rannsóknir á veirum. Jonas Salk (1914-1995) notaði til dæmis HeLa frumur til að þróa bóluefni gegn lömunarveiki. HeLa frumur hafa einnig reynst vel við rannsóknir á eitruðum efnum, krabbameinum, innviðum frumunnar og erfðasjúkdómum. Fjölmargar aðrar frumulínur eru nú í notkun, margar hverjar ættaðar úr æxlisvef sjúklinga. Frumurækt er flókinn búskapur og því selja einkafyrirtæki vottaðar frumur (HeLa og aðrar frumur) til að mæta þörf fyrir hreinleika og rekjanleika.

 

Mynd úr rafeindasmásjá af HeLa frumum sem hafa nýlokið skiptingu.

Nú er almennt viðurkennt að spyrja þurfi fólk hvort það vilji taka þátt í rannsóknum eða leyfi notkun á lífsýnum. Upplýst samþykki felur í sér að fólki er kynnt markmið rannsókna, væntanlegur ávinningur og mögulegar aðrar afleiðingar. Annað áður var og George Gey og aðrir veltu siðferðilegri hlið mála lítið fyrir sér þegar frumur Henríettu og annarra voru fyrst ræktaðar. Eins og áður kom fram var Henrietta ekki spurð og hvorki hún, eiginmaður hennar né börnin þeirra fimm vissu að frumur hefðu verið ræktaðar úr æxlinu og síðar orðið mikilvægar fyrir rannsóknir. Þótt Henrietta eða aðrir úr Lacks fjölskyldunni hafi ekki gefið leyfi fyrir notkun frumanna, úrskurðaði dómari í Kaliforníu að fyrirtækjum væri heimilt að selja HeLa-frumur. Röksemdin var sú að leifar sem falla til á spítölum væru ekki eign sjúklinga og mætti því hagnýta þær.

Lengi vel var lítill gaumur gefinn að sögu HeLa-frumna en undir lok síðustu aldar var farið að skoða uppruna þeirra. Árið 1996 var framlag Henríettu heiðrað af Morehouse-læknaskólanum í Atlanta, af yfirvöldum í Atlanta og Georgíufylki. Seinna hafa aðrir fylgt í kjölfarið og heiðrað framlag hennar. Árið 2010 kom út bók um Henríettu og frumurnar eftir Rebecca L. Skloot, Hið ódauðlega líf Henríettu Lacks (The Immortal Life of Henrietta Lacks). Þar er sagt frá því hversu fjölskyldan vissi lítið um frumurnar og eðli þeirra, og hversu sjaldan vísindamennirnir ræddu við fjölskylduna. Í bókinni spyr Deborah elsta dóttirin til að mynda „fyrst frumur móður okkar hafa gert svo mikið fyrir læknisfræðina, hví hafa börn hennar ekki efni á læknisþjónustu?

Fyrir tveimur árum raðgreindu vísindamenn við EMBL-rannsóknarstofnunina í Heidelberg í Þýskalandi erfðamengi HeLa-frumnanna. Markmiðið var að birta gögnin opinberlega. Ætla mætti að þeir hefðu lært af mistökum fortíðar, en þeir ráðfærðu sig ekki við Lacks-fjölskylduna eins og eðlilegt hefði verið í þessu tilfelli. Erfðaupplýsingar eru nefnilega einkaupplýsingar sem njóta friðhelgis. Í kjölfar opinberrar gagnrýni var mynduð sex manna nefnd, með tveimur fulltrúum fjölskyldunnar, sem á að fjalla um siðferðileg álitamál tengd hagnýtingu erfðaupplýsinga HeLa-frumnanna. Málið snýst nefnilega ekki bara um friðhelgi Henríettu Lacks sem lést fyrir meira en 60 árum heldur einnig um afkomendur þar sem í erfðamengi foreldris eru miklar upplýsingar um erfðamengi afkvæmis.

Samantekt

• Henrietta Lacks lést úr leghálskrabbamein 31 árs gömul.
• Úr æxli hennar ræktuðust frumur, nefndar HeLa, sem kalla má ódauðlegar.
• HeLa-frumur hafa verið nýttar í fjölmargar og merkilegar rannsóknir.
• Henrietta Lacks var ekki spurð að því hvort nýta mætti lífsýni hennar.
• Rétt er að fá upplýst samþykki áður en lífsýni eru nýtt til rannsókna.

Myndir:

• Mujeres Históricas: Henrietta Lacks | El Fanzine. (Sótt 18.02.2015).
• HeLa-V.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 17. 2. 2015).

Hvað "í ósköpunum" er íslenskt vísindafólk að rannsaka?

Fyrir tæpum sjö árum var kosningabarátta Obama og McCain að komast á skrið. Varaforsetaefni McCains var fyrrum fylkisstjóri Alaska, Sarah Palin.

Henni fannst það líklegt til vinsælda (atkvæða) að hæðast að rannsóknarverkefnum sem bandaríkjastjórn styrkir. Hún sagði:

You've heard about some of these pet projects, they really don't make a whole lot of sense and sometimes these dollars go to projects that have little or nothing to do with the public good. Things like fruit fly research in Paris, France. I kid you not.

Þar sem frú Palin skildi ekki, var hvernig vísindin virka og hversu mikilvæg tilraunalífvera ávaxtaflugan er. Á þeim tíma skrifaði ég lítinn pistil flugunni til varnar (Óhæfur frambjóðandi) en nú er mér annara um vísindin í heild sinni.

Skoðun frú Palin er reyndar ansi algeng, margt fólk skilur ekki hvað ríkið er að púkka upp á grunnrannsóknir, rannsóknastofnanir eða háskóla. Hluti af ástæðunni er sá að fólk hefur öðrum hnöppum að hneppa, það nennir ekki eða vill ekki setja sig inn í málið. Einnig er nokkuð ljóst að vísindasamfélagið hefur ekki verið nægilega duglegt að kynna rannsóknir og niðurstöður.

Það er meðal annars kveikjan að fyrirlestraröð Háskóla Íslands, Líffræðistofu og lífvísindaseturs um vísindi á mannamáli. Þau erindi eru öllum opin og tekin upp á myndband, sem hægt er finna á vefnum.

Svipaðar ástæður eru líklega á bak við nýjung hjá Rannsóknamiðstöð Íslands, sem stendur fyrir opnum fundi fimmtudaginn 12. mars (sjá hér að neðan).

Íslenskt vísindafólk rannsakar margskonar viðfangsefni, og eigum við fullt af fólki í fremstu röð alþjóðlega. Vonandi komast sem flestir á þennan fund, þótt það viðurkennist að tímasetningin sé ekki beint heppileg dagvinnufólki. Ég er til dæmis að kenna þetta síðdegi.

------------- tilkynning orðrétt -----------------

Hvað er íslenskt vísindafólk að rannsaka? Hvernig verkefni styrkir Rannsóknasjóður? Hvernig skiptast styrkir úr sjóðnum?

Fimmtudaginn 12. mars kl. 14-17 verður opinn kynning á Rannsóknasjóði, úthlutun hans og fjölbreyttum verkefnum sem sjóðurinn styrkir. Kynningin verður haldin á Hótel Sögu, 2. hæð.

Markmið kynningarinnar er að kynna starfsemi sjóðsins og það fjölbreytta vísindastarf sem hann fjármagnar. Á dagskránni verða áhugaverð erindi og veggspjaldakynningar þar sem vísindamenn kynna rannsóknir sínar á öllum sviðum vísinda. Upplýsingar um Rannsóknasjóð hér. Eiríkur Stephensen hjá Rannís veitir allar upplýsingar um sjóðinn og kyninguna. Sími 515 5800, netfang [e-mail]

Fundarstjóri verður Brynja Þorgeirsdóttir, fjölmiðlakona.

Allir velkomnir á meðan húsrúm leyfir!

Dagskrá:

Kl. 14:00-15:30 Opnun og kynningar verkefna

• Illugi Gunnarsson, mennta- og menningarmálaráðherra, opnar fundinn.
• Guðrún Nordal, formaður stjórnar Rannsóknasjóðs flytur ávarp.

Verkefnakynningar (í stafrófsröð):

• Forspárþættir heilsu og hegðunar meðal ungs fólks. Inga Dóra Sigfúsdóttir, prófessor við Háskólann í Reykjavík.
• Meðfædd bakteríudrepandi peptíð gegn sýkingum og ónæmum bakteríustofnum. Guðmundur H. Guðmundsson, prófessor við Háskóla Íslands.
• Rannsókn á einhleypum konum í hópi vesturfara, 1870-1914. Sigríður Matthíasdóttir, fræðimaður við Reykjavíkurakademíuna.
• Vöktun virkra jarðskjálftasprungna og kortlagning jarðskjálftaáhættu í þéttbýli. Benedikt Halldórsson, vísindamaður við Háskóla Íslands.
• Þróun rafefnahvata fyrir vistvæna og sjálfbæra eldsneytis- og áburðarframleiðslu. Egill Skúlason, dósent við Háskóla Íslands.

15:30-17:00 Veggspjaldasýning

Kynnt verða 40 verkefni sem hlutu nýja styrki á árunum 2013 og 2014.

Í lok kynningar verður boðið upp á léttar veitingar.

----------- tilkynningu lýkur --------

Ítarefni:

Arnar Pálsson 31.10.2008 | Óhæfur frambjóðandi

Arnar Pálsson 1.3.2010 | Morgan og hvíta genið

Hið sérstæða lífríki Hawaii

Eyjar nær miðbaug bera flestar mjög sérstök lífríki. Hawaii-eyjaklasinn varð til vegna virkni heits reits, en einn slíkan má líka finna undir Íslandi.

Á eyjunum má finna margar einstakar tegundir. Sumar þeirra eru mjög ólíkar, en samt náskyldar eins og ávaxtaflugurnar á Hawaii og silfursverðin. Þær eru hliðstæðar finkunum á Galapagos eyjum (sem eru reyndar líke eldfjallaeyjar), sem eiga uppruna sinn á meginlandi, en hafa síðan þróast í margar ólíkar gerðir.

Silfursverðin á Hawaii (sjá mynd af Arizona háskóla), eru í miklu uppáhaldi hjá mér, af grasafræðilegum og persónulegum ástæðum.

Ein mikilfenglegasta tegundin vex í Haleakala gígnum, fyrst í mörg ár sem silfurlitaður brúskur en síðan blómgast þau í einum svakalegum rykk, og deyja.

Þetta er einmitt dæmi um semelparaous lífstíl, þar sem allt púður er sett í eina glæsilega æxlun. Eins og rætt var í fyrirlestri í morgun.

Ítarefni.

Fleiri myndir má sjá á www.arkive.org

Upplýsingar um silfursverð á vef grasafræðideildar Hawaii haskóla (Hawaiian silversword alliance, UH Botany). 

Young, T. P. (2010) Semelparity and Iteroparity. Nature Education Knowledge 3(10):2

Eldfjöll af braut um jörðu

Sérlega hvetjandi skrif

Það er mjög ánægjulegt að sjá hversu vel hvatinn.is hefur farið af stað.

Aðstandendur hvatans eru Edda Olgudóttir og Anna Veróníka Bjarkadóttir, líffræðingar.*

Umfjöllun um vísindi hefur breyst á undanförnum áratugum. Í bandaríkjunum er fjallað um vísindi á sífellt færri mínútum í sjónvarpsfréttum.

Stóru vefirnir mbl.is og vísir.is voru báðir með vísindi og tækni, sem sérstaka efnisflokka. Nokkur ár eru síðan vísir.is lagði þann efnisflokk niður en sem betur fer heldur mbl.is í sinn.

Í síðustu sparnaðaraðgerðum var tilraunaglasinu á RÚV stungið inn í skáp (það var alls ekki brotið - heldur alltaf fullt af gotteríi).

Því er sérstaklega ánægjulegt að sjá nýjan vef sem er sérstaklega helgaður vísindafréttum og tíðindum. Vissulega endurspeglar vefurinn bakgrunn aðstandenda, flestar fréttirnar eru um líffræðileg efni, og kannski finnst einhverjum að það mættu vera fleiri fréttir af öðrum raunvísinum, eða jafnvel hugvísindum.

Ég er með frumu og genablæti á háu stigi, auk þess að vera sérlega sjúkur myndir af sætum dýrum og með þennan akademíska áhuga á frumdýrakynlífi, og er því alsæll með hvatann.

Mín uppáhalds frétt til þess er um Náðun rottunar. Hún hefur um aldabil verið ásökuð um að bera svarta dauða til evrópu en ný rannsókn á árferði yfir nokkrar aldir (í gegnum árhringi) afsannar þá tilgátu. Rottum hentar ákveðið árferði en það árferði sýnir ekki fylgni við farsóttir af völdum svarta dauða. Mun betri fylgni er milli farsótta og árferðis sem hentar stökkmúsum betur...

Hvatinn.is Rottur báru svarta dauða líklega ekki til Evrópu 26. febrúar, 2015

*Ég hef kennt þeim báðum, líkaði vel við þeirra vinnubrögð og er því tæplega hlutlaus álitsgjafi.

Hvatinn til fræðslu

Sjóferð sjö laxa - í hádeginu

Hvert fara laxarnir þegar þeir ganga í sjó?

Hvernig rata þeir aftur heim?

Eru þeir virkir á daginn eða næturna?

Eru þeir hamingjusamir á sundi sínu?

 

Jóhannes Guðbrandsson doktorsnemi við Líf og umhverfisvísindadeild HÍ, mun ræða fyrstu tvær eða þrjár spurningarnar, í erindi um rannsóknir á fari laxa sem hann vann í samstarfi við sérfræðinga á Veiðimálastofnun.

 

Erindið hans kallast Sjóferð sjö laxa. Fæðugöngur og dýpisatferli íslenskra laxa (Salmo salar L.) metið með mælimerkjum.

 

Ágrip erindis.

 

Árin 2005 og 2006 var samtals sleppt 598 gönguseiðum í Kiðafelssá í Kjós sem báru DST-merki sem mældu hitastig og dýpi. Fimm laxar skiluðu sér til baka 2006 og tveir 2007 allir eftir ársdvöl í sjó. Merkin mældu hita og dýpi alla sjávardvölina. Laxarnir hélt sig að mestu leiti við yfirborðið og dægursveiflur voru í dýpisatferli þar sem laxinn hélt sig dýpra á daginn. Laxarnir hélt sig milli 6 og 15 °C. Við bárum hitastigið saman við yfirborðshita sjávar (NOAA) til að staðsetja fiskinn á mismunandi tíma. Útfrá ofangreindum dægursveiflum í dýpi mátum við sólarhádegi yfir vetrarmánuðina. Við beittum huldu Markov líkani (Hidden Markov Model) til að ákvarða staðsetningu út frá þessum tveimur þáttum. Laxarnir héldu sig suðvestur af landinu í Irminger hafinu fyrsta sumarið en héldu austur í átt til Færeyja um haustið, en héldu svo til baka í Irminger hafið þar sem þeir dvöldu þar til þeir sneru heim í ánna. Laxarnir tóku stuttar og djúpar dýfur (>100 m) á seinni hluta sjávardvalarinnar.

 

Föstudagur, feb. 27, 2015 - 12:30 til 13:10.

Askja

Stofa 131

 

 

Hugur og Raun í eina sæng...

Í vesturevrópu er oft talað um að menntun í vísindum, tækni og stærðfræði sé nauðsynleg undirstaða efnahagslegra framfara. Upp á enskuna er talað um STEM (Science, technology, engineering and mathematics) og mun ég nota þá skammstöfun hér.

Raunvísindi, verkfræði og stærðfræði eru erfið fög. Talað hefur verið um að innritun í háskólanám í þessum greinum hafi ekki verið nægileg, og eða ekki haldist í hendur við aukna þörf samfélagsins fyrir fólk með STEM menntun.

Í þessu samhengi er oft talað um að nýrri greinar, (t.d. félagsvísindi, viðskiptafræði, markaðsfræði og hönnun) hafi dregið til sín nýnema, á kostnað STEM og annara greina. Það sem oft gleymist er hin klassíska hugvísindamenntun, t.d. heimspeki, tungumál og bókmenntafræði. Það sem þau fög bjóða upp á er þjálfun í hugsun, ritun og rökræðu, sem vantar í nýju fögin og að vissu leyti einnig í raunvísindi.

Auðvitað er gagnrýnin hugsun kjarni í vísindastarfi, en því miður hefur kennsla í raungreinum ekki alltaf náð að kenna og prófa nemendur í grunnnámi í slíku. Þetta sést kannski best í stílum og ritgerðum nemenda. Þar fá þeir tækifæri til að þjálfa byggingu og skilja rökflæði, ræða forsendur (duldar og ræddar), greina á milli staðreynda, ályktana og túlkana.

Sem raunvísindamaður er ég hallur undir hina vísindalegu aðferð og vandaðar rannsóknir og athuganir. En sem bókaormur þá kann ég einnig að meta skýran stíl, góða röksemdafærslu, vandað mál og auðvitað sköpunargleði í frásögn og orðavali.

Það gladdi mig því ósegjalega að lesa grein sem Loretta Jackson-Haye skrifaði í Washington post We don’t need more STEM majors. We need more STEM majors with liberal arts training.

Upphaf greinar hennar er á þessa leið:

In business and at every level of government, we hear how important it is to graduate more students majoring in science, technology, engineering and math, as our nation’s competitiveness depends on it. The Obama administration has set a goal of increasing STEM graduates by one million by 2022, and the “desperate need” for more STEM students makes regular headlines. The emphasis on bolstering STEM participation comes in tandem with bleak news about the liberal arts — bad job prospects, programs being cut, too many humanities majors.

As a chemist, I agree that remaining competitive in the sciences is a critical issue. But as an instructor, I also think that if American STEM grads are going lead the world in innovation, then their science education cannot be divorced from the liberal arts.

Our culture has drawn an artificial line between art and science, one that did not exist for innovators like Leonardo da Vinci and Steve Jobs.