Kjósum að gera eitthvað - rétt

Loftslagsmálin eru ein veigamesta ógn sem steðjar að jörðinni. Hnattræn hlýnun af mannavöldum hefur leitt til breytinga á lífríki og sjávarstöðu. Ef hækkunin verður 2°C má búast við miklum breytingum á vistkerfum og landbúnaði. Ef hækkunin verður 4°C þá verða breytingarnar meiri, og mögulega illvígari. Vistkerfi og landbúnaður hafa innbyggt þol gagnvart breytingum, en of miklar raskanir geta haft mjög neikvæðar afleiðingar.

Kevin Anderson leggur áherslu á að fæðuframleiðsla geti dregist saman vegna loftslagsbreytinga. Það er vandamál sem flokksskírteini eða facebook færslur geta ekki trompað.

Eina leiðin er að mannfólk, einstaklingar og samfélög, breyti sinni hegðan.

Þar sem brennsla jarðefnaeldsneytis er stærsti þátturinn undir okkar stjórn, er nærtækast að draga úr henni. Það þýðir.

Færri utanlandsferðir.

Færri bíltúrar eða bílar.

Minni umbúðir eða plastvara.

Fjárfesting í (raunverulega) endurnýjanlegri orku.

Betri nýting orku.

Það er okkar að breyta framtíðinni.

 

Höfum kosið að gera ekkert

Háskóladagur: DNA, dýr og frumur í Öskju 28. febrúar 2015

Síðustu fimm ár hefur líffræðin opnað tilraunastofur okkar í Öskju á Háskóladeginum.

Í ár kynnum við BS nám í líffræði og BS nám í sameindalíffræði og lífefnafræði í samstarfi við Raunvísindadeild HÍ.

 

Staður og stund: 12 til 16 þann 28. febrúar í Öskju - Náttúrufræðihúsi HÍ.

Tilraunastofur verða opnar gestum.

Hægt verður að sjá fiska

einangrun á DNA úr lauk

margvíslegar örverur

einangrun prótína 

höfuðkúpur mismunandi dýra, frá hrefnu til Neanderdalsmanns

erfðabreytta sveppi og kynjaplöntur

verkfæri og aðferðir sem notaðar eru við rannsóknir á fiskistofnum

DNA örflögur til að skoða tjáningu 25.000 gena mannsins

fuglshami, furðulega hryggleysingja og tanngarð úr hákarli

Nemendur og kennarar í líffræði, lífefnafræði og sameindalíffræði verða til taks og útskýra uppbyggingu námsins, helstu áherslur og framtíðarmöguleika að námi loknu.

Háskóladagurinn í HÍ verður í fleiri byggingum og í Öskju bætast við félagar okkar á Verk og náttúruvísindasviði.  

Mynd 1. Fannar Þeyr Guðmundsson - tekin í Eyjafirði við rannsóknir. Mynd 2. Sara Sigurbjörnsdóttir klónar gen. Mynd 3. Genatjáning í fóstrum ávaxtaflugunar á ~3 klst. þroskunar - mynd úr grein Lott og félaga 2007 í PNAS.

Þarf að endurfjármagna háskólakerfið

Fréttastofa RÚV fjallaði loksins um rektorskjör í Háskóla Íslands. Nú í vor verður nýr rektor kjörinn og eru þrír í framboði. Guðrún Nordal, Jón Atli Benediktsson og Einar Steingrímsson.

Rætt var við Magnús K. Magnússon, forseta læknadeildar um rektorskjörið. Hann sagði

Ég held að það sem allir þessir frambjóðendur þurfa að fókusera á, og ég held að þeir geri það, og það er að endurfjármagna háskólakerfið í heild sinni. Við þurfum að hafa mikið aðhald í því hvernig þessum peningum er veitt en við þurfum miklu meiri peninga.

Fréttamaður spurði:

Magnús Karl En hvað gerist ef við gerum þetta ekki?

Og Magnús svaraði:

Þá held ég að íslenskt samfélag dragist aftur úr menntun. Háskólamenntun og vísindastarf er einn af burðarásum í nútímasamfélögum

RÚV 23. feb. 2015 Þarf að endurfjármagna háskólakerfið

Þeir framleiða efa - og okkur mun blæða

Umfjöllun NY Times og Mbl.is um vísindamann sem gagnrýndi loftslagsvísindin, á meðan hann þáði háar fjárhæðir frá eldsneytisfyrirtækjum, er mjög afhjúpandi.

Aðferðirnar eru svipaðar því sem tóbaksiðnaðurinn notaði, við að framleiða og viðhalda efasemdum um traustar vísindalegar niðurstöður, sem bentu á skaðsemi reykinga.

Nú nota fyrirtæki í olíu og gasgeiranum keypta "sérfræðinga" og allskonar miðla, fréttaveitur og samtök til að berjast fyrir hagsmunum sínum. OG á móti hagsmunum fólks og jarðarinnar.

Fjallað er um þetta í myndinn Merchants of doubt sem sýnd verður í Bíó Paradís 26. feb (á fimmtudaginn).

Sýningin er í boði jörð 101 (EARTH101) sem nokkrir einstaklingar sem umhugað er um loftslagsmálin hafa sett saman.

Í vikunni er líka boðið upp á margvíslega viðburði um loftslagsmálin. Sjá dagskrá:

February 25^th – University of Iceland, Reykjavík:

The Ostrich or the Phoenix?: Dissonance or creativity in a changing climate

A lecture by Kevin Anderson, Professor of Energy and Climate Change at the University of Manchester and former Director of the Tyndall Centre for Climate Change Research on the topic of confronting climate change. More information…

February 26^th - Bíó Paradís, Reykjavík’s art-house cinema:

Merchants of Doubt: Screening and Q&A with Erik Conway

Earth101, in collaboration with Stockfish, European Film Festival in Reykjavik, presents the special screening of Robert Kennar’s shocking documentary Merchants of Doubt followed with a Q&A session with Professor Erik Conway, co-author, with Naomi Oreskes, of the famous book criticizing the deliberate production of misleading knowledge on climate change by stakeholders in the fossil fuel industry. More information…

February 27^th - Bíó Paradís, Reykjavík’s art-house cinema:

Action4Climate: Global Documentary Challenge Winners

Earth101, in further collaboration with Stockfish, European Film Festival in Reykjavik, presents the screening of prize-winning films from the Action4Climate project, a global documentary challenge, developed and supervised by the Connect4Climate campaign of the World Bank, followed by a panel discussion on the project and its results. More information…

March 1^st – University of Iceland, Reykjavík:

Hot future, cold war: Climate science and climate understanding

A conference moderated by Icelandic climatologist Halldór Björnsson with lectures by Gavin Schmidt, climatologist and director of NASA GISS, Erick Fernandes, an Adviser on Agriculture, Forestry & Climate Change at the World Bank, Kevin Anderson, Deputy Director of the Tyndall Centre for Climate Change Research, Erik Conway, professor at Caltech and co-author of Merchants of Doubts with Naomi Oreskes, as well as Guðni Elísson, director of the Earth101 project and professor at the University of Iceland. More information…

Afneitunarsinni á olíuspena

HÍ fær að henda út náttúruminjasafninu

Fréttatilkynningar eru merkilega fyrirbæri. Þær miðla bara þeim upplýsingum sem þeir sem skrifa þær vilja koma á framfæri.

Í landi þar sem fjölmiðlar prenta bara fréttatilkynningar, er hætt við að fólk fái bara hálfan sannleikann eða eitthvað þaðan af verra.

Í nýlegri tilkynningu frá HÍ er sagt frá því að HÍ fái nú aftur umsjón með Loftskeytastöðinni, sem Þjóðminjasafn hefur haft til umráða í áratug.

Ekki fylgir sögunni að í stöðinni hefur verið skrifstofa Náttúruminjasafns Íslands. Safnið fékk einmitt bréf nýlega um að leigusamningi þess hefði verið sagt upp, af HÍ.

HÍ fékk sem sagt tækifæri til að taka þátt í uppbyggingu Náttúruminjasafns Íslands, en kaus að fleygja safninu á götuna.

Náttúruminjasafn, þegar það loksins kemst á koppinn, mun geta frætt okkur um lífríki lands og jarðfræði. Þar getum við lært eða endurlært lögmál náttúrunnar og krafta hennar.

Safnið mun vonandi einnig taka þátt í að rækta með næstu kynslóðum virðingu fyrir staðreyndum og gagnrýna hugsun. Ekki virðist vanþörf á.

HÍ fær gömlu Loftskeytastöðina

Ég heiti Hekla, ef ég set DNA úr mér í plöntu verður þá plantan Hekluplanta?

Afkvæmi líkjast foreldrum sínum því þau fá erfðaefni (DNA) frá þeim. Þetta á við um öll afkvæmi, hvort sem þau eru börn, dýr, plöntur eða aðrar lífverur enda er DNA erfðaefni allra lífvera á jörðinni. Í náttúrunni getur DNA flust á milli einstaklinga, en það er frekar sjaldgæft. Dæmi eru um að DNA og gen flytjist á milli ólíkra tegunda baktería, og nokkur dæmi eru um flutning inn í dýr eða plöntur.

Með erfðatækni geta menn flutt gen á milli ólíkra tegunda, til dæmis úr krossfiski inn í bakteríu eða úr manneskju inn í plöntu. Þetta er aðallega gert í rannsóknarskyni, til dæmis til að reyna að skilja starfsemi gena og líffræði sjúkdóma. Einnig eru gen flutt inn í gerla og plöntur til að gefa þeim nýja eiginleika, eða nýta þær sem verksmiðjur. Slík gen geta því til dæmis gefið plöntum nýja eiginleika, til að mynda gert hana ónæmari fyrir sjúkdómum, en þau breyta ekki plöntunni sem slíkri.

Lítum betur á spurninguna, og segjum að DNA-bútur úr Heklu hafi verið settu í brennisóley (Ranunculus acris).

Þótt DNA úr Heklu sé flutt í brennisóley með erfðatækni, mun ekki verða til Heklusóley. Gen brennisóleyjarinnar verða ennþá óskert ef tilraunin er rétt gerð. Einn DNA bútur úr stúlku eða annarri manneskju dugar ekki til að gefa plöntunni mannlegt yfirbragð. Manneskjur hafa um 25.000 ólík gen, sem nær öll eru nauðsynleg til að við þroskumst úr egginu og lifum. Erfðamengi brennisóleyjar hefur ekki verið raðgreint, en margar plöntur (til dæmis maís) eru með fleiri en 30.000 gen. Nær öll þeirra eru nauðsynleg fyrir þroska og líf plöntunnar.

Genin ein og sér eru ekki næg, heldur þurfa þau að vera í réttu umhverfi. Mannagenin þurfa að vera í kjarna í mannafrumu, til dæmis eins og eggi, til að virka eðlilega. Kjarni úr mannafrumu mun ekki virka í frumu úr brennisóley. Á sama hátt mun sóleyjarkjarni ekki virka í mannafrumu.

Hvað mundi gerast ef blandað væri saman erfðamengi manns og plöntu og sett inn í mannafrumu? Akkúrat, það mun ekki virka. Slíkir blendingar eru ólífvænlegir. Því er ómögulegt að búa til skrímsli ævintýranna, hvort sem það er vængjaði hesturinn Pegasus eða furðuplantan Triffid, með svona tilraunum. Ástæðan er sú að 25.000 gen mannsins eru vön að vinna saman – þau hafa starfað saman í öllum mönnum frá því að við hættum að vera apar. Líta má á samstarf gena tegundar eins og tannhjól í stórri klukku. Ef fjöldi gena er tekinn út eða mörgum genum úr annarri tegund bætt við, þá passa tannhjólin ekki saman og allt fer í steik.

En sum gen úr manneskju geta virkað eðlilega í plöntufrumu. Orf-líftækni notar til dæmis erfðatækni til að framleiða mennska vaxtarþætti í byggfræi (vaxtarþættir eru prótín sem stjórna frumuskiptingum og frumusérhæfingu). Þá er eitt gen úr manni, sett inn í byggið og þannig fyrir komið að vaxtarþátturinn er framleiddur í fræinu. Síðan er hægt að einangra vaxtarþáttinn úr fræinu, og nota til dæmis við tilraunir eða í snyrtivörur.

Það getur þess vegna skipt máli hvaða gen er flutt inn í brennisóleyna. Einhver gen gætu virkað venjulega í plöntunni og gefið henni örlítinn mennskan blæ. En hún verður aldrei alvöru Heklusóley.

Samantekt:

• Ef DNA úr stúlkunni Heklu er flutt með erfðatækni í brennisóley, mun ekki verða til Heklusóley.
• Blendingar brennisóleyjar og manna eru ekki lífvænlegir, því gen hverrar tegundar eru vön að vinna saman.
• Einhver gen gætu virkað venjulega í plöntunni, og gefið henni örlítinn mennskan blæ.

„Ég heiti Hekla, ef ég set DNA úr mér í plöntu verður þá plantan Hekluplanta?“. Vísindavefurinn 20.2.2015. http://visindavefur.is/?id=68497. (Skoðað 20.2.2015).

Frekara lesefni á Vísindavefnum

Hvað er erfðafræði?

 

Hvernig eru gen flutt milli lífvera, óháð skyldleika þeirra, samanber erfðabreytt matvæli?

 

Hvað felst í því að skrá erfðamengi mannsins og hvað hefur það í för með sér?

Vísindi á mannamáli á youtube

Vísindi á mannamáli er ný fyrirlestraröð Háskóla Íslands sem efnt er til að frumkvæði Lífvísindaseturs og Líffræðistofu Háskóla Íslands.

Markmiðið er að varpa ljósi á það hvernig vísindamenn háskólans reyna að afhjúpa leyndardóma náttúrunnar og hvaða þýðingu vísindarannsóknir hafa fyrir daglegt líf fólks, t.d. baráttu við sjúkdóma eða náttúruöflin eða til að auka lífsgæði og takast á við nýjar áskoranir tengdar breytingum í umhverfinu.

Fyrirlestrarnir eru teknir upp á myndband, og er hægt að horfa á þá á netinu.

Fyrstu þrír fyrirlestrar raðarinnar eru aðgengilegir á vef Háskóla Íslands.

Mæði-visnuveirur í sauðfé og tengslin við alnæmi - Halldór Þormar.

Vísindauppgötvanir á Íslandi tengdar veirusjúkdómum í sauðfé og mikilvægi þeirra.

 

Verðmæti vísinda - Frá grunnrannsóknum til lækningavara á markaði - Ágústa Guðmundsdóttir, prófessor við Matvæla- og næringarfræðideild Háskóla Íslands.

 

Brjóstakrabbamein og leitin að bættri meðferð - Jórunn Erla Eyfjörð, prófessor við Læknadeild Háskóla Íslands, fjallar um rannsóknir á krabbameini og möguleika á að nýta nýja þekkingu til bættrar meðferðar.

Smekkfullt á fyrirlestri um eldgosið

Okkar innri Askja

Upplifunin að sjá jörðina sem agnarsmáan lítin depil vekur auðmýkt. Maður finnur fyrir smæð sinni og jarðar. Ekki spillir fyrir lestur Carl Sagans, sem setur manninn og hans glappaskot og afrek í samhengi. Menn berjast á banaspjótum út af yfiráðum á lítilli flís af agnarsmáum depli í óravídd geimsins.

Sú upplifun að sjá jörðina úr þessari fjarlægð vekur einnig með mér n.k. lofthræðslu. Þegar maður stendur frammi fyrir nýrri vídd, eða hyldýpi náttúrunnar þá sundlar manni.

Upplifunin er áþekk því að standa við Dettifoss eða barmi Öskju. Páll Skúlason heimspekingur og fyrrum rektor Háskóla Íslands, hefur einmitt hugleitt hvað ægifögur náttúra gerir fyrir okkur. Í bókinn Hugleiðing við Öskju segir hann:

Þegar maður kynnist slíkri veröld er maður kominn á leiðarenda. Kominn í snertingu við veruleikann sjálfan. Hugurinn opnast fyrir fullkominni fegurð og maður sér loksins um hvað lífið snýst...

Askja táknar einfaldlega jörðina sjálfa, hún er jörðin eins og hún var, er og verður á meðan hún heldur áfram hringsóli sínu um himingeiminn.

Páll hefur einnig talað um hversu erfitt það er fyrir okkur að lýsa sterkum náttúruupplifunum eða sambandinu við náttúruna*. Tvær manneskjur sem standa á brún Öskju kunna báðar að verða fyrir sterkum hughrifum, en lýsa þeim á ólíkan hátt. Páll leggur því á að fólk finni sína innri Öskju og kanni sín tengsl við náttúruna.

Íslendingar hafa betri tækifæri en margir nútímamenn að tengjast náttúrunni, vegna þess að kraftar hennar leika lausum hala um landið okkar. Stormar, stórsjór, skriður og eldgos minna okkur ítrekað á kraft náttúrunnar og landið ber einnig merki um þeirra ógnarmátt. Nýlegasta dæmið er auðvitað gosið í Holuhrauni, rétt sunnan Öskju. Þótt gosstöðvarnar séu utan seilingar hafa fréttamenn verið duglegir að færa okkur tíðindi og myndir. Vísindamenn hafa einnig verið duglegir að segja frá atburðarásinni. Sem dæmi má nefna erindið Jarðeldur á söndum norðan jökla: Vísindi á mannamáli - 17. feb. kl 12.10. í HÍ.

Í þessu samhengi vil ég einnig minnast á umhverfisbloggið Pale blue dot sem þrír Íslenskir líffræðingar skrifa. Það er innblásið af myndskeiði og skrifum Carl Sagan. Á vefsíðu þeirra má lesa tilvitnun í Sagan sem fylgir myndskeiðinu fræga úr þáttunum.

* Annars er hugmyndin um samband við náttúruna dálítið fyndin, því menn eru auðvitað hluti af náttúrunni. Við erum sannarlega sérstök tegund á meðal dýra, en þrátt fyrir það sem trúartextarnir kenna þá stöndum við ekki til hliðar við eða erum yfir náttúruna hafin.

Föli blái punkturinn í 25 ár

Tilviljun og tilgangur í lífi og eilífð

Þekking á hvaða náttúrulögmálum gæti hjálpað okkur að skilja eðli og eiginleika mannsins sem tegundar? Eru það sömu lögmál og móta aðrar lífverur og vistkerfi jarðar? Hafa örlög okkar verið ákveðin eða veltur velferð okkar á tilviljun einni? Eru eiginleikar okkar og hegðan mótuð af erfðum, umhverfi eða tilviljun? Spurningar af þessu tagi brenna á fólki í dag, rétt eins og fyrir 2.500 og jafnvel 25.000 árum. Vísindin gera okkur kleift að varpa ljósi á svona spurningar, og þannig bæði á eiginleika manna og krafta náttúrunnar. Erfðafræðin getur t.d. metið áhrif erfða, umhverfis og tilviljunar á eiginleika lífvera, og hefur sýnt fram á flókið samspil allra þessara þátta. Hún sýnir líka að áhrif erfða eru missterk á ólíka þætti, frjósemi hefur lágt arfgengi en fingraför erfast auðveldlega.
Í þessari grein verður fjallað um stórar spurningar um vísindi og tilgang lífsins í ljósi bókar Jacques Lucien Monod (1910–1976) Tilviljun og nauðsyn, rit um náttúrulega heimspeki nútímalíffræði. Hún kom út árið 1969 í Frakklandi, en hérlendis haustið 2012 í ljómandi góðri þýðingu Guðmundar Eggertssonar. Í henni fjallar Monod um eðli lífsins, nýjar uppgötvanir í sameindalíffræði og hlutverk vísinda í samfélaginu. Tilviljun og nauðsyn er stórmerkilegt verk fyrir fólk með áhuga á lífi, heimspeki og stórum spurningum. En hvað felur hin nýja sameindakenning í sér fyrir líffræði og veröld manna?

Monod og hin smásæja veröld
Veröld smásærra lífvera og innviðir frumunnar vöfðust fyrir náttúrufræðingum nítjándu aldar og héldu margir þeirra að sjálfstæður lífskraftur, óháður lögmálum efna- og eðlisfræði, byggi í öllum lífverum eða að líf kviknaði af sjálfu sér. Tilraunir Louis Pasteur (1822–1895) og nokkura annarra brautryðjenda örverufræðinnar sýndu að líf væri komið af lífi og kváðu þar með niður hugmyndir um sjálfskviknun lífs. Jafnvel örsmáir gerlar fjölga sér með skiptingum, af einum gerli spretta tveir og svo koll af kolli. Þannig mjakaðist líffræðin smám saman undan oki gamalla hugmynda. Það gerðist meðal annars með innleiðslu tilraunavísinda og aðferða efna- og eðlisfræðinnar, en sú þróun hófst um aldarmótin 1900. Ýmsar fræðigreinar, þ. á m. örverufræðin, lífefnafræðin og erfðafræðin, lögðu síðan grunninn að sameindakenningunni í líffræði, sem oft er miðuð við uppgötvun James Watson (f. 1928) og Francis Crick (1916–2004) á byggingu erfðaefnisins árið 1953. Hin nýju fræði gjörbreyttu í kjölfarið líffræði, læknisfræði og skyldum greinum.

Saga Monods er að vissu leyti saga þessarar byltingar.

Þannig hefst greinarkorn okkar Tilviljun og tilgangur í lífi og eilífð: Um Tilviljun og nauðsyn eftir Jacques Monod sem birtist í Hug ( 26. Árg, 2014 Bls. 233–246)

Hrakningar Náttúruminjasafnsins halda áfram

Náttúruminjasafn Íslands er lokað í dag, eins og alla aðra daga. Safnið er til samkvæmt lagabókstaf, en ekki sem eiginlegur staður þar sem íslendingar og ferðamenn geta komið og fræðst og forvitnast um náttúru landsins.

Í miðbæ Reykjavíkur eru einkarekin söfn sem gera sérstaklega út á forvitni ferðamanna um náttúru Íslands, norðurljósa safn, eldgosaminjar og fuglasafn.

En íslenska ríkið hefur ekki þor til að byggja upp almennilegt safn - sem þjónar ferðamönnum, íslendingum og rannsóknum, eins og alvöru náttúrminjasöfn í Evrópskum og amerískum stórborgum (Smithsonian, Náttúruminjasafnið í London, Field Mueseum í Chicago).

Náttúruminjasafn Íslands hefur undanfarin ár haft aðstöðu í Loftskeytastöðinni við Suðurgötu fyrir starfsemi sína, en RÚV skýrði frá að samningi safnsins hefði verið sagt upp.

Forsagan er sú að safnið og Loftskeytastöðin heyrði undir þjóðminjasafn - en Forsætisráðherra ákvað að færa safnið undir Háskóla Íslands. Mínir heimildarmenn vita ekki hver röksemdin fyrir tilflutningum sé, eða hver hafði frumkvæði að gjörningnum.

En veruleikinn er sá að nú hefur HÍ sagt upp húsnæðissamningnum við Náttúruminjasafnið - aftur án skýringa. Þannig að óbreyttu verður starfsemi þess á götunni eftir 6. mánuði.

RÚV 9. feb. 2015. Náttúruminjasafnið í húsnæðishraki

Á þessari síðu höfum við oft fjallað um hrakningar Náttúruminjasafnsins. Einnig er rétt að geta þess að nýlega hófum við samstarf við Náttúruminjasafnið um rannsóknir á rostungum.

27/01/2015 Samstarfssamningur Líffræðistofu við Náttúruminjasafn Íslands