Forseti vísindafélagsins segir að ráðherra eigi að biðjast afsökunar

Varðandi athugasemdir umhverfisráðherra í þættinum sunnudagsmorgun. Þar sagði hann að vísindamenn væru í pólitík.

Þórarinn Guðjónsson var í viðtali hjá Sjónmáli í gær (14. janúar 2014) og varði faglega vinnu hópsins um Rammaáætlun og leiðréttingar vísindafólksins.

Þórarinn segir að umhverfisráðherra vegi að þessum hópi og eigi að biðja hópinn afsökunar.

http://ruv.is/sarpurinn/sjonmal/14012014

Gísli Marteinn spurði hvaða fagmenn?

Sem er drungaleg spurning, og bergmálar þann stjórnmálalitaða gerviveruleika sem búinn er til af hægri mönnum í bandaríkjunum. Þar er m.a. til conservapedia, þar sem er íhaldsútgáfur af náttúrulögmálum sem ónáða pólitíska og persónulega sjálfsmynd margra hægri manna.

Þeir sem hafa áhuga á því sem er að gerast í Bandaríkjunum ættu að lesa bókina The Republican Brain - Chris Mooney.

Mikilvægt að ná sátt í málinu

Glæsileg rannsókn og vel diffrað að auki

Það verður að viðurkennast að ég er hinn mesti óviti í jarðfræði, en af því að líffræðin er svo lánsöm að deila húsi með jarðfræðingum, þá lærir maður hitt og þetta. Sigrún Hreinsdóttir hefur t.d. verið dugleg við að kenna mér um jarðskorpuhreyfingar og kvikuhólf, samfara eldgosum.

Nýleg rannsókn hennar og samstarfsmanna sýnir mjög greinilegt samband á milli þrýstings í kvikuhólfi og stærð gosmakkar. Sigrún og félagar settu upp GPS mælitæki í kringum Grímsvötn, og náðu síkvikum mælingum af kvikuhólfinu þegar það var að þenjast út, og tæma sig. Félagar þeirra á veðurstofunni greindu hæð gosmakkarins (líklega með radar) og þannig gafst tækifæri á að kanna sambandið á milli breytinga í hólfinu og stróksins sem stóð upp úr eldfjallinu.

Björn Malmquist fréttamaður ræddi ítarlega við Sigrúnu, og var viðtalið birt samhliða styttri frétt um málið á vef RÚV (mjög flott framtak). Þar útskýrði Sigrún mikilvægi stærðfræði og þá sérstaklega diffrunar fyrir rannsóknina.

Einnig var rætt við hana í morgunútvarpi Rásar tvö í gærmorgun. Þar kom í ljós að Sigrún, er í launalausu leyfi frá jarðfræðideild HÍ, og starfar nú á Nýja Sjálandi sem vísindamaður. Hún er að kanna starfsumhverfið og aðstöðu þar, til að athuga hvort hún muni ílengjast þar eða ekki.

Á síðata ári fjölluðum við mikið um á misræmi milli stefnu stjórnvalda, eins og hún t.d. birtist í stefnu Vísinda og tækniráðs sem forsætisráðherra leiðir, og fjárlagafrumvarpi síðasta árs. Í ljósi þess að alþingi og stjórnvöld hérlendis hafa engan áhuga á að byggja upp þekkingarsamfélag og nýsköpun hérlendis, get ég ekki mælt með því við Sigrúnu að hún komi aftur.

Ítarefni og viðtöl.

http://www.ruv.is/frett/jardskorpubreytingar-notadar-vid-oskuspar 

 

Morgunútvarp Rásar 2 13. 1. 2014 Nákvæmari spár um áhrif gosösku

Sigrún Hreinsdóttir o.fl. Volcanic plume height correlated with magma-pressure change at Grímsvötn Volcano, Iceland    Nature Geoscience    (2014) doi:10.1038/ngeo2044

http://www.nature.com/ngeo/journal/vaop/ncurrent/full/ngeo2044.html 

Þórarinn Guðjónsson Við erum ekkert án vísinda

Geti spáð fyrir um hæð gosmakkar

Líffræði og umhverfisfræði fiskeldis

Líffræðifélagið hefur tekið þátt í að skipuleggja röð fyrirlestra um líffræði og umhverfisfræði fiskeldis, í samstarfi við Verndarsjóð villtra laxastofna og Stofnun Sæmundar fróða við HÍ.

Fyrirhugað er að halda á næstu mánuðum nokkrar málstofur um fiskeldi í kvíum á sjó og landi, á vegum NASF, Verndarsjóðs villtra laxastofna, Stofnunar Sæmundar fróða við Háskóla Íslands og Líffræðifélags Íslands. Mikil umræða á sér nú stað um arðsemi, kosti og galla laxeldis í sjó. Reynsla af fiskeldi í sjó hér við land og erlendis hefur verið misjöfn og full ástæða er til að fara vandlega yfir hina ýmsu þætti áður en teknar eru ákvarðanir um frekari framkvæmdir á þessu sviði. Veturinn 2014 er áformað að fá til landsins óháða sérfræðinga sem hafa rannsakað áhrif sjókvíaeldis á nálæg vistkerfi og þekkja reynslu annarra þjóða af laxeldi. Jafnframt hefur verið boðið til málstofanna sérfræðingum í fiskeldi í „lokuðum kerfum”, bæði í sjó og í fersku vatni á landi.

Fyrsta málstofan verður haldin í Reykjavík föstudaginn 17. janúar 2014, kl. 13:30 á Café Sólon.

Þar mun dr. Brian Vinci frá The Conservation Fund, Freshwater Institute í Bandaríkjunum segja frá frumkvöðlaverkefni í laxeldi á landi sem unnið hefur verið að í Vestur-Virginíufylki. Þar hefur náðst undraverður árangur án þess að notuð séu bóluefni eða sýklalyf. Fiskurinn er alinn í kerjum sem er haldið hreinum með búnaði sem fangar úr vatninu öll úrgangsefni frá fiskinum. Með því að hafa kerin á landi er komið í veg fyrir samgang eldisfiska við villta laxastofna og þar með dregið stórlega úr hættu á smiti af sjúkdómum og laxalús, genablöndun eða neikvæðum vistfræðilegum áhrifum.

Þá mun Geir Spiten hjá fyrirtækinu Akvatech flytja erindi um lokuð kerfi með áherslu á kerfi sem gefið hafa góða raun vegna hreinlætis og allra aðstæðna til eldis. Takmark fyrirtækisins er að koma á fót alþjóðlegri starfsemi sem byggist á þessari hreinlegu og heilsuvænu eldistækni.

Erindin verða flutt á ensku.

Þau sem hug hafa á þátttöku eru vinsamlega beðin um að láta vita á netfangið [e-mail]

Þorska DNA í tímavél

Í gær fjölluðum við örstutt um niðurstöður Guðbjargar Ástu Ólafsdóttur og samstarfsmanna (Fornir þorskar og tímavél í DNA).

Stofnstærð mjög mikilvæg fyrir nytjastofna og fyrir þróun lífsins. Þróun gerist í stofnum, og breytingar á uppskiptingu stofna, stærð þeirra, kynjahlutföllum og aldursdreifingu skiptir miklu fyrir viðgang og framtíðarhorfur.

Með tilkomu sameindaerfðafræðilegra aðferða var hægt að rýna í breytileika í genum. Þetta var fyrst gert fyrir rétt rúmlega 30 árum. Þá kannaðii Martin Kreitman erfðabreytileika í Adh geni ávaxtaflugunnar (Drosophila melanogaster).

Raðgreiningin sýndi að innan gensins var mikill breytileiki, 43 basar voru ólíkir á milli þeirra 11 einstaklinga sem skoðaðir voru. 

Rannsókn Kreitmans opnaði fyrir þann möguleika að kanna beint breytileika í DNA, og einnig að tengja hann við breytileika í útliti eða háttum lífvera. Einnig var hægt að skoða sögu stofna, eins og Guðbjörg og félagar gerðu. Í tilkynningu frá HÍ segir:

"Íslendingar hafa frá landnámi veitt þorsk við strendur landsins. Fornleifarannsóknir á fornum verstöðvum urðu hvati að þverfræðilegum rannsókn um á þorskstofninum á tímabilinu 1500 - 910,“ segir Guðbjörg Ásta. „Við vildum kanna hvort að iðnvæddar veiðar á þorski, sem hófust á 19. öld, hefðu haft verulega fækkun í stofninum í för með sér, hvort veiðar á sögulegum tíma, m.a. veiðar útlendinga, hefðu þá þegar haft áhrif á stofninn eða hvort að sögusagnir um kuldaskeið og lélegan þorskafla í lok miðalda tengdust mælanlegum sveiflum í fjölda þorska í sjónum. Til þess að svara þessum spurningum notuðum við erfðaefni úr orskbeinum, fengnum með fornleifau ppgreftri. Við gerðum líkön til að meta líklegasta fjölda þorska í hrygningarstofninum frá miðöldum og að nútíma. Þá töldum við árhringi á hryggjarliðum til að meta aldur þorskanna sem veiddir voru á þessum tíma.

...

Niðurstöður Guðbjargar Ástu og þessara samstarfsmanna hennar sýna stofnhrun í upphafi 16. aldar og áframhaldandi fækkun í stofninum fram á nútíma. „ Við áætluðum fjölda hrygna í upphafi 16. aldar með erfðafræðilegum líkönum um 300.000 – 400.000 einstaklinga en um tífalt færri í nútíma. Þá sýndu aldursgreiningar á beinunum að þorskarnir urðu mun eldri á sögulegum tíma. Meðalaldurinn fyrir 17. öld var um 13 ár en er undir 10 árum í veiðistofninum í dag. Lækkun meðalaldurs veiðistofns er oft talin til marks um ofveiði en þar sem við sáum lækkun í aldri töluvert seinna en hrun stofnsins benda niðurstöðurnar ekki sérstaklega til að ofveiði á sögulegum tíma hafi valdið stofnhruninu. Það er líklegt að hrunið megi skýra með breytingum á umhverfi sjávar á þessum tíma, mögulega tengt loftslagsbreytingum, en á sama tímabili kólnar á Norður-Atlantshafssvæðinu," segir Guðbjörg Ásta.

Ítarefni.

Historical DNA reveals the demographic history of Atlantic cod (Gadus morhua) in medieval and early modern Iceland Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, Kristen M. Westfall, Ragnar Edvardsson og Snæbjörn Pálsson. Proc. R. Soc. B 22 February 2014 vol. 281 no. 1777 20132976 doi: 10.1098/rspb.2013.297

Martin Kreitman Nucleotide polymorphism at the alcohol dehydrogenase locus of Drosophila melanogaster 1983 Nature 304, 412 - 417 (04 August 1983); doi:10.1038/304412a0

Casey Bergman Ágúst 2013 On the 30th Anniversary of DNA Sequencing in Population Genetics

Þorskurinn hrundi á 16. öld

Athyglisverðar fréttir af óðum skrifara

Óðinshaninn (Phalaropus lobatus) er forvitnilegur lítill fugl. Í fæðuleit sinni, stingur hann niður gogginum við og við, á meðan hann syndir í hringi og slaufur. Þaðan er viðurnefnið skrifari komið, þótt ég viti reyndar ekki hvaðan sú nafnbót er ættuð.

Óðinshanar á norðurlöndum fara til heitu landanna á vetrum, fljúga suður um Evrópu og dvelur við strendur Árabíu. Flestir farfuglar hérlendis fara einmitt beint suður, til Evrópu, Afríku eða Arabíu. 

Rúv sagði frá því nýlega að Skoskir Óðinshanar  flygju allt aðra leið. Þeir færu vestur yfir Atlantshaf, og flygju með ströndum og yfir mið-Ameríku uns þeir kæmu á Kyrrahafsstrendur. Þetta er mjög sjaldgæf leið fyrir farfugla, en vera má að þetta endurspegli þróunarlegan uppruna Skosku Óðinshanann. 

Í fréttinni segir:

Langflug óðinshana milli heimshafa kom í ljós með því að setja senditæki á tíu fugla sem verpa á Hjaltlandi við Skotland. Óðinshanarnir flugu sem leið liggur frá varpstöðvunum í Hjaltlandi yfir Atlantshaf um Ísland og Grænland, þá til suðurs með austurströnd Bandaríkjanna, yfir Karíbahaf og Mexíkó og þangað sem öldur Kyrrhafsins brotna á ströndum Ekvador og Perú.

Eftir vetursetu við Kyrrahafið héldu fuglarnir sömu leið til varpstöðvanna. Vísindamennirnir segja að einungis krían, víðförlasta dýr jarðar, fljúgi lengra en óðinshaninn.

Áður var talið að skosku óðinshanarnir væru með óðinshönum frá Norðurlöndunum í Arabíu á vetrum. Nú telja fuglafræðingar líklegt að stofn óðinshana í Skotlandi sé upphaflega ættaður frá Ameríku fyrst hann sækir þangað á veturna.

RÚV 9. janúar 2014. Óðinshaninn er víðförlari en marga grunar

Bestu þakkir til RÚV fyrir vandaða og áhugaverða umfjöllun.

Fornir þorskar og tímavél í DNA

DNA er tímavél. Erfðaefni tegunda hefur borist til þeirra frá foreldrum og forfeðrum sem voru uppi fyrir þúsund eða milljón árum. Erfðaefni okkar endurspeglar fortíð okkar sem tegundar, og nýlegar breytingar á byggingu stofnsins. Það sama gildir um þorska.

DNA er einnig tímavél, í þeim skilningi að það varðveitist merkilega vel í líkamsleifum í jörðu, sérstaklega beinum.

Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, Snæbjörn Pálsson og samstarfsmenn nýttu sér þann eiginleika til að skyggnast aftur í fortíð þorsksins. Þau fengu aðgang af þorskbeinum úr gömlum íslenskum verbúðum og gátu greint erfðaefni þeirra. Með því að beita stofnerfðafræðilegum aðferðum, tókst þeim að meta sveiflur í stofnstærð þorskstofnsins síðustu 10 aldir. Grein um þessa rannsókn birtist í tímariti Konunglega Breska vísindafélagsins í gær.

Megin niðurstaðan er sú að stofninn minnkaði í kjölfar litlu ísaldar sem hófst á 15. öld. 

Vonandi kemur fréttatilkynning frá Líffræðistofnun HÍ eða Rannsóknasetur HÍ á Vestfjörðum um þessa rannsókn. Þeir sem vilja geta lesið greinina á netinu.

Historical DNA reveals the demographic history of Atlantic cod (Gadus morhua) in medieval and early modern Iceland Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir, Kristen M. Westfall, Ragnar Edvardsson og Snæbjörn Pálsson. Proc. R. Soc. B 22 February 2014 vol. 281 no. 1777 20132976 doi: 10.1098/rspb.2013.297

Leiðrétt eftir ábendingu höfundar, sjá athugasemd að neðan.

Málþing um krabbamein

 SKÍ efnir til málþings miðvikudaginn 8. janúar kl 16:00-17:30 í húsnæði Krabbameinsfélagsins að Skógarhlíð 8.

 

 yfirskriftin er Krabbameinsrannsóknir á Íslandi - mikilvægi rannsókna í sögulegu ljósi og framtíðarsýn

 

 Helga M. Ögmundsdóttir – Saga krabbameinsrannsókna á Íslandi 

 Þórunn Rafnar – Grunnrannsóknir í krabbameinsfræðum 

 Magnús Karl Magnússon – Nýting grunnrannsókna til betri forvarna og meðferða

 Ragnheiður Haraldsdóttir – Stofnun rannsóknasjóðs til krabbameinsrannsókna

 

 17:00-17:30 Umræður

Náttúrufræðingurinn leikur lausum hala

Nýjasta hefti Náttúrufræðingsins er komið út og var sent til félagasmanna í Hinu Íslenska Náttúrufræðifélagi, og einnig á almennan markað (skyldi maður vona).

Forsíðuna prýðir mynda af Blávatni, nýjasta vatni landsins sem myndaðist við bráðnun Oksins. Þar fjallar Hilmar J. Malmquist og félagar um jarðfræði og lífríki vatnsins.

Meðal annara greina sem mér þóttu sérstaklega forvitnilegar, eru greinar um Ferskvatnsmarflærnar sem lifðu af ísaldir (eftir Snæbjörn Pálsson), stofnmat á grjótakrabba (eftir Sindra og félaga) og kynning á mögulegum tengslum sjálfsáts fruma og taugahrörnunarsjúkdóma (eftir Pétur H. Petersen).

Því miður er hvorki yfirlit greina, né nokkuð annað tengt heftinu á vefnum. Það er reyndar ótækt að almennt rit um íslenska náttúrufræði skuli vera í læstum aðgangi í 5 ár, og hafa svo litla rafræna viðveru. Í veruleika 21 aldar, þar sem skemmtiiðnaðurinn grípur alla athygli hafa fræðimenn og áhugamenn um náttúru ekki efni á því að grafa svona fallegt tímarit sem Náttúrufræðinginn einungis í pappír og hampa honum ekki á rafrænum vettvangi. 

http://www.hin.is/flokkar.asp?flokkur=188

http://timarit.is/

Einnig má minnast á mjög lofsvert og jákvætt framtak.

HÍN og Náttúruminjasafn Íslands standa fyrir samkeppni um einkennismerki Náttúruminjasafnsins. Fyrir listræna náttúrufræðinga er eftir töluverðu að slægjast, 1.000.000 verða veittar fyrir vinningstillöguna.

Tillögum skal skila í lokuðu umslagi merktu dulnefni í Hönnunarmiðstöð Íslands, Vonarstræti 4b, 101 Reykjavík, fyrir kl. 12.00, miðvikudaginn 15. janúar 2014.

Samkeppni um einkennismerki Náttúruminjasafns Íslands

Mynd er af vefnum www.nsv.is, afrituð á leyfis en í góðri meiningu.

Niðurskurður í rannsóknum

Allt frá því að fjármálafrumvarpið fyrir 2014 var kynnt höfum við fjallað ítarlega um fyrirhugaðan niðurskurð, áhrif hans og fært rök fyrir því að frekar ætti að auka framlag við grunnrannsóknir er skera þær niður.

Fjárlögin voru samþykkt rétt fyrir jól, og var um umtalsverðan niðurskurð að ræða, þótt að einhverjir varnarsigrar hafi unnist.

Á vef Lífvísindaseturs er farið yfir þennan hluta fjárlaga:

Rétt fyrir jól voru fjárlög 2014 og fjáraukalög 2013 samþykkt. Niðurstaðan var eftirfarandi: Hætt var við boðaðan niðurskurð í fjáraukalögum, nema á markáætlun. Hún verður skorin um 200 milljónir.

Dregið var í land með boðaðan niðurskurð á Rannsóknasjóði 2014. Hann verður skorinn úr 1,4 milljörðum (Rannsóknarnámssjóður meðtalinn) í tæpa 1,2 milljarða, en ekki 1.147.000.000 kr. eins og í fyrstu útgáfu frumvarpsins. Því má segja að um 50 milljónir hafi áunnist í Rannsóknarsjóð miðað við boðað fjárlagafrumvarp.

Annar boðaður niðurskurður virðist eiga að standa. Rannsóknasjóður ætti því að geta úthlutað sæmilega núna í janúar.

Mikilvægt er að framfylgja nýrri stefnu Vísinda- og tækniráðs sem hlýtur að hafa þau áhrif að boðaðar áætlanir um niðurskurð til ársins 2016 gangi til baka.

Þótt samþykkt fjárlög hafi ekki verið jafn slæm og fyrstu drög, er samt ljóst að alþingi skilur ekki mikilvægi rannsókna fyrir framfarir í þjóðfélaginu eða verðmætasköpun. Rétt eins og fáir alþingismenn skilja eðli heilbrigðiskerfisins, og hræra saman draumsýn og fákunnáttu, þá er sama uppi á teningnum þegar kemur að rannsóknum og fræðum.

Vísinda og fræðifólk getur vitanlega blótað og bölsóttast eins og það vill, en niðurstaða haustsins er sú að það mun ekkert ávinnast á þessum vígstöðvum án krafts, mælsku, samvinnu og skipulags.

Þeir sem hafa áhuga á málinu ættu að lesa The Geek Manifesto eftir Mark Henderson (The Geek Manifesto: Why Science Matters: Mark Henderson). 

Glæsilegur vísindamaður

Helgi Björnsson jöklafræðingur á fyllileg skilið að hljóta verðlaun Ásu Guðmundsdóttar Wright. Hann er einn vandaðasti vísindamaður landsins, og hefur unnið mörg og góð verk.

Stórvirki hans um jökla á Íslandi er í hópi bestu bóka um rannsóknir á náttúru landsins.

Ég veit líka að þegar Ban Ki Moon aðalritari sameinuðu þjóðanna kom hingað til lands í sumar - vildi hann sérstaklega kynnast áhrifum loftslagsbreytinga á íslenska jökla. Aðalritarinn, Helgi Björnsson og fulltrúar íslenskra stjórnvalda fóru því saman í þyrluferð upp á Langjökul, sem miðað við líkön um hlýnun mun líklega bráðna í tvennt síðar á þessari öld.

Ferðin hafði greinilega áhrif á aðalritarann því hann sagði í haust að loftslagsbreytingarnar gætu leitt til þess að Ísland yrði íslaust.

Ísland gæti orðið íslaust segir Ban | RÚV 20. nóv 2013.

Jarðfræðin og líffræðin eru báðar með aðstöðu í Öskju - náttúrufræðahúsi HÍ. Þar rekst maður stundum á Helga á kaffistofunni. Mér er mjög minnisstætt þegar hann spurði mig nýkominn að utan úr námi. Hann innti mig fyrst eftir því hvað ég væri að rannsaka, og ég útlistað tilgátur um tengsl þroskunar, gena og þróunar. Þá spurði hann:

Hvað er upp úr því að hafa?

Helg fékk nefnilega stundum þessa spurningu, þegar hann útskýrði rannsóknir og uppgötvanir sínar. Og þetta er algengt viðhorf - að rannsóknir verði að hafa hagnýtan vinkil, annars séu þær til einskis.  Jöklarannsóknir Helga eru samt dæmi um grunnrannsóknir sem munu seint skila einkaleyfum eða nýsköpunarfyrirtækjum. En þær eru okkur öllum til hagsbóta.

Jöklar á Íslandi « Forlagið

Helgi Björnsson heiðraður fyrir störf sín