Kóngar og nafnlausir drengir

Við gerum mjög mikið úr muni á milli einstaklinga, kóngur eða smábóndi, knattspyrnuhetja eða saumakona. Samt er það ófrávíkjanleg staðreynd að menn eru af sömu tegund.

Sagan af Ríkharði III og beinum í Leicester

Fyrir rétt rúmlega ári sögðust vísindamenn við Háskólann í Leicester hafa fundið leifar Ríkharðs 3 konungs. Aldur og eiginleikar  beinagrindarinnar studdu tilgátuna, en flestir sannfærðust af erfðafræðilegum gögnum sem sýndu skyldleika við ættingja Ríkharðs.

Það sem fréttatilkynningin og vefsíða rannsóknarhópsins við Leicester háskóla sagði frá var að þeir hefðu grein hluta af hvatberalitningi úr höfuðkúpunni, og fundið að hún passaði við ættingja  sem rakti móðurlínu sína til móður Ríkharðs*.

En margir erfðafræðingar voru ekki sannfærðir. Þeim fannst of lítill bútur vera athugaður, ekki var sýnt fram á hversu algeng (eða óalgeng) að þessi gerð hvatbera-litningsins væri í fólki af bresku bergi?

Engin ritrýnd vísindagrein hefur birst um þessi erfðafræðilegu gögn. Samt finnst Wellcome trust og nokkrum öðrum aðillum ásættanlegt að verja 100.000 pundum í að freista þess að raðgreina erfðamengi úr þessari hauskúpu.

Í stuttu máli, er ég ekki sannfærður um að beinin séu úr Ríkharði.

Nafnlaus drengur kortleggur sögu Ameríku

Hins vegar bárust fréttir af niðurstöðum stórrar rannsóknar Eske Willerslev við Kaupmannahafnarháskóla og samstarfsmanna hans, sem varpa ljósi á sögu Ameríkubúa.

Mynd Sarah Anzick, af vef Science Daily.

Forsagan er sú að fyrir rúmum 50 árum fannst bein á Anzick landareigninni í Montana. Beinið fannst á sama stað og sérlega vandaðir steinoddar, sem kenndir eru við Clovis-menninguna. Clovis menningin er forvitnileg fyrir sögu Ameríku, því þar fundust fyrst háþróaðir spjótsoddar, sem hægt var að festa á kastspjót. Gripirnir eru um 13.000 ára gamlir, og finnast vítt og breitt um N. Ameríku. Í eldri jarðlögum finnast engar menjar um menn eða verkfæri. Því er talið að Clovis menn hafi verið fyrstu landnemarnir í Ameríku. Einnig hefur því verið haldið fram að Clovis fólkið hafi veitt og útrýmt mörgum stórum landdýrum sem fyrir voru í Ameríku (t.d. stórum letidýrum, amerískum hestum og sverðtígrinum).

Ýmsar hugmyndir voru um uppruna Clovis fólksins, t.d. að það hefði komið frá Síberíu yfir Beringseiðið, eða jafnvel frá Eyjaálfu eða Evrópu.

Raðgreining á DNA í Anzick beininu sýnir hins vegar að drengurinn er náskyldur núverandi íbúum Ameríku. Sérstaklega er mikill skyldleiki við ættbálka í S. Ameríku en einnig við frumbyggja N. Ameríku og austurhluta Síberíu. Gögnin duga ekki til að skera úr um hvort að Ameríka var byggð af einni holskeflu, eða hvort fleiri bylgjur fólks hafi numið þar land.

Erfðamengi úr beinum löngu látins fólks afhjúpar sögu þjóðanna.

Fyrir skilning okkar á sögu þjóðanna er eitt bein úr þessum um eins árs gamla  nafnlausa dreng mikilvægara en beinagrind sem fannst undir bílastæði í Leicester og eignuð hefur verið Ríkharði III.

*Ríkharður átti engin afkvæmi, og þar að auki erfast hvatberar bara frá móður til barna, aldrei frá föður

Pistill þessi er byggður á spjalli við Leif Hauksson í Sjónmáli, og nokkrum heimldum sem fylgja hér að neðan.

Rúv 14. feb. 2014. Frumbyggjar Ameríku komu frá Asíu

http://io9.com/5981784/richard-iii-identified-not-so-fast-say-dna-experts
http://www.theguardian.com/uk-news/2014/feb/11/richard-iii-dna-complete-genome-sequence-dna
http://www.le.ac.uk/richardiii/science.html

http://www.npr.org/2014/02/13/276021092/ancient-dna-ties-native-americans-from-two-continents-to-clovis
http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-26172174
http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/about/transcripts/episode5/
http://www.nature.com/nature/journal/v506/n7487/full/nature13025.html

Arnar Pálsson 5. feb. 2013. Tveimur sögum fer af fundi Ríkharðs konungs 

Genamengi Ríkharðs 3. raðgreint

Hefði Darwin drepið gíraffann?

Í heimi vísinda er oft horft til vísindamanna sem uppgötvuðu stór lögmál, eða kollvörpuðu fornum kreddum. Charles Darwin eitt af afmælisbörnum dagisns er einn slíkur og fjölmörgum vísindamönnum (sérstaklega líffræðingum) finnst nauðsynlegt að vísa í hans afstöðu eða hugmyndir um tiltekin rannsóknarviðfangsefni.

Það endurspeglar líklega eiginleika samfélags manna, þar sem ákveðin virðingarröð er til staðar og fólk finnst upphefð í því að láta sjá sig með stórmennum, tala um þau eða tengjast þeim á einhvern hátt.*

Hvað myndir Darwin gera?

Sumir trúræknir vesturlandabúar spyrja sig hvað myndi Jesú gera (t.d. ef hreindýr verður fyrir bíl eða ef Silli frændi er klárar allt viskíið)? Fræðimenn spyrja sig hins vegar ekki (eða sjaldan) hvað Rachel Carson eða Charles Darwin myndi gera í tilteknum aðstæðum. Ég veit að Chris Mooney myndi segja að þessi munur á trúuðum og efasemdamönnum endurspegli virðingu þeirra fyrir valdastiga. Margir trúaðir, sérstaklega á hægri vængnum, bera mikla virðingu fyrir yfirvaldi, á meðan efasemdamenn efast um valdahafa jafnt sem eigin fatasmekk**

En hvað hefði Charles Darwin gert ef hann hefði verið forstjóri dýragarðsins í Kaupmannahöfn?

Við þekkjum Darwin flest sem mikinn náttúrufræðing og fræðimann. En á yngri árum var hann ötul skytta og mikill safnari. Á meðan hann var í guðfræðinámi leitaði hann iðullega fiðrilda í skógum, og fór á veiðar. Í heimssiglingunni á Hvutta var hann býsna duglegur að drita niður fugla og margskonar dýr, hamfletta þau og geyma til greininga. Hann sendi fjölda kassa fulla af hömum, beinum og pressuðum laufblöðum til Englands, þar sem sérfræðingar fóru að rannsaka efniviðinn.

Því finnst mér líklegt að Darwin hefði látið aflífa gíraffann, og verið fullfær um að skjóta hann sjálfur.

Siðfræðileg afleiðing þróunarkenningarinnar

Flestir líta á þróunarkenninguna sem fyrirbæri sem útskýrir eiginleika lífvera og sögu þeirra. En heimspekilega afleiðing hennar er mjög djúpstæð. Maðurinn er ekki aðskilinn frá náttúrunni. Við eru grein á lífsins tré, og lögmál náttúrunnar eiga við okkur eins og dýr merkurinnar.

En hvað með siðferðilegu spurningarnar, eins og þær sem Gunnar Dofri fjallar um í grein sinni?

Eru gíraffar æðri kúm, kolkröbbum eða kúluskít? Eða eru öll dýr, önnur en maðurinn skör lægri og með minni rétt en við? Eiga vistkerfi einhvern rétt, jafnvel þótt að þau séu ekki lifandi í sjálfu sér? Og ef við gefum vistkerfi eða lífkerfi rétt, eiga þá hinir dauðu steinar líka heimtingu á réttindum?

Það er ekki ætlunin að svara þessum spurningum hér, enda er ég fræðimaður og er alsæll með galopnar spurningar og þríræðar vísur.

*Það er líklega hluti af ástæðunni fyrir því að ég rita þennan pistil.

**Af skiljanlegum ástæðum.

Sum dýr jafnari en önnur

Svín í tíma og rúmi

Hvað er hægt að læra af svínum? Það fer náttúrulega eftir því hvaða svíni þú fylgist með.*

Sálfræðingar birtu árið 2009 rannsókn sem sýnir m.a. að svín geta notað spegla, til að finna mat og skynja umhverfi sitt. Aðrar rannsóknir og tilraunir hafa sýnt að svín geta smalað kindum**, framkallað mannleg hljóð, hoppað í gegnum hringi og spilað tölvuleiki með gleðipinna.

Síðasti sameiginlegi forfaðir svína og okkar var uppi fyrir rúmlega 100 milljón árum, en fyrir um 8000 árum lágu leiðir okkar saman aftur. Þá tóku menn svín í sína þjónustu, ólu þau upp og átu. Ó hið grimma sársoltna fólk.

Vísindamenn við Durham háskóla á Englandi hafa rannsakað uppruna svína með erfðafræðilegum aðferðum og með því að bera saman hauskúpur þeirra.

Una Strand Viðarsdóttir mannfræðingur vann að þessum rannsóknum og mun fjalla um þær í erindi næstkomandi föstudag (14. febrúar 2014, kl 12:30).

Erindið verður í stofu 129 í Öskju, náttúrufræðahúsi HÍ og er aðgangur ókeypis og öllum heimill.

Þeir sem vilja kynnast störfum Unu er bent á vefsíðu hennar við Durham háskóla.

Erindið er hluti af fyrirlestraröð Líffræðistofnunar HÍ.

*Fyrst datt mér í hug að segja, "það fer náttúrulega eftir því hvaða svín kenndi þér", en fannst það of móðgandi fyrir kennarastéttina og fræðara (líklega því ég tel mig til þeirra).

** Já, kvikmyndin Babe var ekki alger uppspuni.

Tími og stofa voru leiðrétt kl. 16:12, 11. febrúar.

New York Times NATALIE ANGIER 9. 11. 2009 Pigs Prove to Be Smart, if Not Vain

Aðalfundur HÍN

Boðað er til aðalfundar Hins íslenska náttúrufræðifélags laugardaginn 22. febrúar 2014 í fyrirlestrarsal Þjóminjasafns Íslands við Suðurgötu, Reykjavík. Fyrir dagskrá aðalfundar verður kynnt niðurstaða í samkeppni um einkennismerki Náttúruminjasafns Íslands og höfundi vinningstillögu veitt verðlaun. Athöfnin hefst kl. 14:00 og að loknu kaffihléi hefjast aðalfundarstörf.
Dagskrá aðalfundarins er eftirfarandi:
1. Fundarsetning.
2. Skýrsla stjórnar HÍN fyrir árið 2013.
3. Reikningar HÍN fyrir árið 2013.
4. Skýrslur fulltrúa HÍN í nefndum fyrir árið 2013.
5. Tillögur til ályktunar.
6. Kjör stjórnarmanna og embættismanna félagsins.
7. Önnur mál.
8. Fundarslit.
Stjórn HÍN skipa eftirtaldir: Árni Hjartarson formaður, Hafdís Hanna Ægisdóttir varaformaður, Ester Ýr Jónsdóttir fræðslustjóri, Hilmar J. Malmquist meðstjórnandi, Herdís Helga Schopka ritari, Jóhann Þórsson félagsvörður og Kristinn J. Albertsson gjaldkeri. Hilmar J. Malmquist og Kristinn J. Albertsson gefa ekki kost á sér til áframhaldandi setu í stjórn HÍN. Kjörtímabili Árna Hjartarsonar, Jóhanns Þórssonar og Hafdísar Hönnu Ægisdóttur er að ljúka en þau hafa gefið kost á sér til áframhaldandi stjórnarsetu.
Kaffiveitingar verða í boði félagsins, allir eru velkomnir!

Blandaður genapoki frá Neanderdal

Fyrir nokkrum árum tókst að raðgreina erfðaefni úr beinum Neanderdalsmanna, sem höfðu dáið fyrir um 30.000 árum.

Með því að skoða mismun á erfðaefni Neanderdalsmanna og okkar var hægt að meta að síðasti sameiginlegi forfaðir þessara tveggja tegunda lifði fyrir uþb. 400.000 árum.

En einnig kom í ljós að sumar raðir í erfðaefni Evrópu og Asíubúa voru mjög áþekkar röðum þessar útdauðu frænda okkar. Engar slíkar raðir fundust í Afríkubúum.

Þar sem leifar Neanderdalsmanna hafa bara fundist í Evrópu og Asíu er talið að þeir hafi alls ekki búið í Afríku. En einnig er vitað að Neanderdalsmenn og beinir forfeður okkar bjuggu á sama tíma í hinum heimsálfunum tveimur. Erfðafræðilegu gögnin sýna síðan merki um kynblöndun.

Gjöf frá Neanderdal

Tvær nýlegar rannsóknir (David Reich við Harvard háskóla og félaga hans, og Benjamin Vernot og Joshua M. Akey við Univeresity of Washington, Seattle) sýnir að gen Neanderdalsmanna voru að vissu leyti heppileg viðbót.

Fyrir nokkur gen í erfðamengi Asíu og Evrópubúa eru útgáfurnar úr Neanderdal algengar eða næstum allsráðandi. Það þýðir að nokkur gen (sem tengjast t.d. húð og litarhafti) eru ættuð úr Neanderdal. Að sama skapi hafa vissar útgáfur gena Neanderdalsmanna miðlað þoli gagnvart sjúkdómum. Þróunarfræðingar setja fram þær tilgátur að við kynblöndun Neanderdalsmanna og forfeðra okkar, hafi gen sem auðvelda líf á norðlægari breiddargráðum flust á milli tegundanna. Það er mun erfiðara að segja að útgáfa X af geni B sé tengd, t.d. nýtingu á D vítamíni eða þoli gagnvart berklabakteríu. Til að geta staðhæft slíkt þarf ítarlegri rannsóknir á starfsemi genanna.

Bland í genapokanum

En gögnin sýna einnig að einungis vissa hluta erfðamengisins má rekja til Neanderdals. Önnur svæði í menginu sýna enga vísbendingu um blöndun við Neanderdalsmenn. Þetta er sérstaklega áberandi á genaríkum svæði mengisins. Þar er mjög óalgengt að finna allel ættuð úr Neanderdal.

Það bendir til þess að genin hafi ekki getað unnið saman. Með öðrum orðum að Neanderdalsgenin hafi ekki virkað vel með genum Homo sapiens. Og því hafi þau horfið úr stofninum fyrir tilstuðlan náttúrulegs vals.

Þetta er undirstrikað af þeirri staðreynd að í 9 tilfellum má rekja stökkbreytingar sem valda sjúkdómum til Neanderdals. Um er að ræða stökkbreytingar sem ýta t.d. undir sykursýki og sjálfsofnæmi.

Valið gegn ófrjósemi

En sterkustu vísbendingu um hreinsun á Neanderdalsgenum má finna á X litningnum. Mikill minnihluti gena þar sýna merki um blöndun, og þær Neanderdals samsætur sem finnast eru í lágri tíðni í stofninum.

Það sama má sjá þegar skoðuð eru gen sem tjáð eru í eistum. 

Þetta tvennt bendir mjög sterklega til vals gegn ófrjósemi kynblendinga. Rannsóknir í ávaxtaflugum hafa einmitt sýnt að gen á kynlitningum, og gen tjáð í kynkirtlum eru oft tengd ófrjósemi í kynblendingum eða blendingum á milli afmarkaðra stofna.

Þannig að síðustu þá getum við glaðst yfir því að hafa fengið erfðabreytingar ættaðar úr forneskju. En um leið prísað okkur sæla yfir því að náttúrulegt val hafi hreinsað út mest af draslinu úr genapokanum frá Neanderdal.

Ítarefni:

Carl Zimmer New York Times 31. jan. 2014. Neanderthals Leave Their Mark on Us

Vernot, B. & Akey, J. M. Science http://dx.doi.org/10.1126/science.1245938 (2014).

Sankararaman, S. et al. Nature http://dx.doi.org/10.1038/nature12961 (2014).

 Arnar Pálsson 25.5.2011 Getur verið að Neanderdalsmaðurinn hafi ekki dáið út heldur blandast nútímamanninum?

Um trúverðugleika vísindamanna og orðræðu stjórnmálamanna

Þórarinn Guðjónsson skrifar í Fréttablaðið (23. janúar 2014), Um trúverðugleika vísindamanna og orðræðu stjórnmálamanna.

--------------

Í heimi vísinda og fræða skiptir trúverðugleiki miklu máli. Vísindamenn vinna út frá forsendum og tilgátum, greina gögn og draga ályktanir eftir bestu vitund. Skoðanir og niðurstöður vísinda- og fræðimanna eru alls ekki yfir gagnrýni hafnar. Þvert á móti. Vísindi nærast á akademískri gagnrýni sem byggir á rökstuddri umræðu um viðfangsefnin.

Í nýlegu viðtali við Sigurð Inga Jóhannsson, umhverfis- og auðlindaráðherra, í þætti Gísla Marteins Baldurssonar „Sunnudagsmorgni“ hinn 12. janúar var hann spurður um álit sitt á athugasemdum sérfræðinga úr faghópi eitt í öðrum áfanga Rammaáætlunar. Athugasemdirnar birtust í DV 10. janúar í kjölfar tillögu ráðherra um breytingar á Rammaáætluninni. Ráðherra dró fagmennsku vísindamannanna í efa án þess að útlista nánar hvað hann ætti við annað en að hugsanlega væru viðkomandi vísindamenn í pólitískum erindagjörðum. Þess ber að geta að hópurinn samanstóð af 11 vísinda- og fræðimönnum frá mismunandi stofnunum og ólíkum fræðasviðum. Ráðherra til hróss sá hann eftir þessum ummælum og baðst afsökunar á þeim (sjá hádegisfréttir RÚV 15. janúar).

Bætum umræðuhefðina
Sambærileg atvik hafa áður komið upp og vekur þetta spurningar um skyldur vísindamanna til að miðla upplýsingum á opinberum vettvangi um málefni þar sem þeirra sérþekking liggur. Á vísindamaðurinn að þegja þrátt fyrir að hann telji sig búa yfir mikilvægum upplýsingum sem eigi erindi til almennings? Að vegið sé að trúverðugleika fólks án rökstuðnings er óásættanlegt.

Slík vinnubrögð hafa hins vegar gjarnan tíðkast meðal stjórnmálamanna þegar þeir berjast innbyrðis og vega hver að öðrum. Kannski er það ein ástæða þess að stjórnmálin skortir trúverðugleika og að Alþingi er sú stofnun sem fólk ber hvað minnst traust til. Auðvitað geta vísindamenn haft rangt fyrir sér eins og aðrir og er það bara mannlegt en þá takast menn bara á í upplýstri umræðu um málefnin. Það eru ákveðin teikn á lofti um að hluti þingmanna vilji breyta orðræðu í stjórnmálum til hins betra og er það gott. Slíkur viðsnúningur mundi skila sér í betri samskiptum manna á milli og án efa efla samskipti og samvinnu stjórnmálamanna við ráðgefandi hópa í þjóðfélaginu hvort sem það eru vísinda- og fræðimenn eða aðrir. Það er afar mikilvægt að við bætum umræðuhefðina í samfélaginu, hættum að fara í manninn og ræðum málefnin á grundvelli raka.

Þjórsárver, náttúra og náttúruverndarsaga

Dr. Gísli Már Gíslason flytur erindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags.  Erindið verður flutt mánudaginn 27. janúar kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju, Náttúrufræðihúsi Háskóla Íslands.  Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

---  tilkynning frá Hinu íslenska náttúrufræðifélagi---

Ágrip af erindi:

„Þjórsárver er heiti sem Finnur Guðmundsson fuglafræðingur gaf gróðurverum sunnan Hofsjökuls. Þjórsárver eru í dæld sem fær vatn frá Hofsjökli og austan frá Vatnajökli. Nafnið ver (veiðistöð) vísar til þess að þarna voru heiðagæsir veiddar í sárum áður fyrr.

Í erindinu verður skýrt frá náttúru þessa svæðis, sem er stærsta gróðurlendi í miðhálendi Íslands í annars eyðimörk sem umlykur það. Um helmingur er votlendi og á mili þeirra lyng- og víðiheiðar.

Þjórsárver er með meiri tegundafjölbreytileika plantna og dýra en önnur sambærileg svæði á hálendinu og einnig er það þekkt fyrir mikið blómskrúð í brekkum sem snúa móti suðri, eins og Arnarfellsbrekku og Arnarfellsmúlum. Einnig er þetta stærsta sífrera svæði á Íslandi. Heiðargæsin kemur í byrjun maí og verpir á kollum freðmýrarrústa og meðfram ám, þar sem er snjólaut þegar gæsin kemur. Meðan stofninn var minni voru Þjórsárver stærsta varpsvæðið á Íslandi og núna eru Guðlaugstungur og Þjórsárver stærstu svæðin.

Árið 1969 voru settar fram tillögur um að sökkva öllum verunum undir 200 km2 lón. Með ötulli baráttu einstaklinga, náttúruverndarsamtaka og Náttúruverndarráðs Íslands hefur stærstum hluta þeirra verðið forðað frá því að sökkva undir vatn. Með samkomulagi Náttúruverndarráðs og Landsvirkjunar var verunum austan Þjórsár fórnað undir Kvíslaveitu, sem flytur um 40% af Þjórsá við Norðlingaöldu til Þjórisvatns. Í samkomulaginu var lón við Norðlingaöldu sett í bið og rannsakað hvort það mundi skerða náttúruverndargildi veranna. Náttúrvernd ríkisins, arftaki Náttúruverndarráðs, komst að þeirri niðurstöðu að það væri ekki ásættanlegt, en með nýrri löggjöf um mat á umhverfisáhrifum telur Landsvirkjun sig ekki bundna af þessu samkomulagi. Skýrt verður frá sögu náttúruverndar í Þjórsárverum og þeirri einkennilegu stöðu sem er komin upp núna í kjölfar samþykktar Alþingis á þingsályktunartillögu um Rammaáæltun um verndun og nýtingu virkjanakosta.“

Gísli Már Gíslason er fæddur 1950, lauk BS prófi í líffræði 1973 frá HÍ, 4. árs prófi frá sama skóla 1974 og PhD prófi frá Háskólanum í Newcastle upon Tyne 1978. Gísli hefur verið kennari í vatnalíffræði við HÍ frá 1977, þar af prófessor frá 1988. Gísli sat í Náttúruverndarráði 1987-2000 og hefur verið formaður Þjórsárveranefndar frá 1987. Hann sat í faghópi um náttúrufar í 1. og 2. áfanga Rammaáætlunar um vernd og orkunýtingu landssvæða.

Sjá nánar á vef HÍN (http://www.hin.is/)
Vertu félagi HÍN á Facebook (www.facebook.com/hid.islenska.natturufraedifelag)

Nýgræðingur sem skellti prófessor

Davíð rotaði Golíat. Hæstvirtur prófessor er afhjúpaður af nýgræðingi. Biblíusaga og saga úr nútímanum. Við elskum góðar sögur, sérstaklega óvænt endalok.

Bakgrunnur sögunnar er sálfræðirannsóknir Barböru Fredrickson, en hún hafði verið að leita orsaka mannlegrar velgengni. Tilgátan hennar var sú að nægilega mikil jákvæðni dugi til að yfirvinna erfiðleika og mislyndi, þannig að sumir einstaklingar blómstri.

Barbara starfaði með Marcial Losada, sem var viðskiptaráðgjafi með reynslu af líkanagerð, og þau settu fram nýstárlega kenningu í vísindagrein. Greinin hét  Positive Affect and the Complex Dynamics of Human Flourishing, og inntakið var það að velgengni einstaklinga ylti á hlutföllum (3 á móti 1) jákvæðra og neikvæðra þátta. Og að um óstöðugt jafnvægi væri að ræða, ef fólk væri með hátt hlutfall hlyti það velgengi, en hinir rynnu í ógöngur.

Fredrickson notaði þessa niðurstöðu og aðrar við skrif bókar sinnar um jákvæðni (positivity), þar sem þessu töfrahlutfalli var haldið á lofti (Top-Notch Research Reveals the 3-to-1 Ratio That Will Change Your Life).

Það var bara einn galli á gjöf Njarðar. Stærðfræðin í greininni var alger grautur.

Til að greina það þurfti nýgræðing í faginu, nánar tiltekið hinn 53 ára gamla Nick Brown sem fór í framhaldsnám seint á lífsleiðinni.

Andrew Anthony fjallar um þessa einstöku atburðarás í grein í The Observer nú um helgina.

Grein hans er fanta vel skrifuð og því best að ljúka þessari litlu ábendingu.

Bestu þakkir til Steindórs fyrir ábendinguna.

Andrew Anthony The Observer, 19 Jan. 2014

The British amateur who debunked the mathematics of happiness

The astonishing story of Nick Brown, the British man who began a part-time psychology course in his 50s – and ended up taking on America's academic establishment

Sturlað stigakerfi í HÍ

Það er gaman að keppa í íþróttum, handbolta, körfu eða pílukasti.

En það er mjög erfitt að bera saman íþróttir. Engri heilvita manneskju dytti í hug að bera saman handboltamann og körfuknattleiksmann, bara á fjölda skoraðra marka.

Engu að síður er svoleiðis kerfi við lýði í Háskóla Íslands. Þar er notað stigakerfi til að meta frammistöðu starfsmanna, borga launaauka, meta framgang í starfi, og við úthlutun styrkja.

Margir hafa kvartað yfir þessu vandamáli í mörg ár, og yfirvöld HÍ segja kerfið í endurskoðun (á hverju ári). En ekkert gerist, nema hvað óánægjan magnast (hjá þeim sem eru hlunfarnir af kerfinu).

Einar Steingrímsson ritar grein í tímaritið Þjóðmál um stigakerfi HÍ og rannsóknarframmistöðu mismunandi sviða HÍ. Þar fjallar hann sérstaklega um hið sturðala stigakerfi í HÍ. 

Árið 2006 setti HÍ sér það háleita markmið að komast í röð hundrað bestu háskóla heims, á listum sem leggja mikla áherslu á gæði og styrk rannsókna.  Þessi stefna var unnin innan skólans, undir forystu rektors, Kristínar Ingólfsdóttur, og með þátttöku akademískra starfsmanna, og hlaut mikinn hljómgrunn.  Forystu skólans hefði verið í lófa lagið að fylgja þessari stefnu, hefði hún kært sig um það.  Hún hefur hins vegar ekkert gert til að breyta helstu hvötunum í starfi skólans, því stigakerfi sem mat á umfangi og gæðum rannsóknaframlags einstakra starfsmanna er byggt á.

 

Það er nógu slæmt að þetta stigakerfi ríkisháskólanna byggir nánast eingöngu á baunatalningu, þ.e.a.s. á talningu á fjölda birtra greina, ráðstefnufyrirlestra o.s.frv. Það er vissulega rétt að mjög fáar birtingar vísindamanns eru undantekningalítið merki um lítið vægi, en það er hins vegar lítil fylgni milli magns og gæða þegar komið er yfir ákveðið lágmark í birtingatíðni.  Stigakerfi af þessu tagi eru nánast óþekkt í sæmilegum háskólum erlendis, af augljósum ástæðum: Gæði akademískra starfsmanna eru metin af sérfræðingum á hverju sviði fyrir sig, bæði þegar um er að ræða framgang (úr lektors- í dósents- og svo í prófessorsstöðu) og beint eða óbeint þegar laun eru annars vegar.  Engu reyndu háskólafólki dettur í hug að hægt sé að meta gæði rannsóknastarfs með því einu að telja birtar greinar og annað sem  beinlínis er hægt að kasta tölu á.

 

Það sem verra er, stigakerfið er þannig gert að það fást að jafnaði fleiri stig fyrir grein sem birt er í íslensku tímariti en í einhverju af þeim alþjóðlegu tímaritum sem mestrar virðingar njóta (eins og t.d. Nature).  Það er fráleit stefna að birta á íslensku greinar sem eiga að vera framlag til vísindasamfélagsins, á sviðum sem eru alþjóðleg í eðli sínu, en það gildir um langflest fræðasvið, þar á meðal nánast öll mennta- og félagsvísindi.  Staðreyndin er auðvitað sú að mikill fjöldi akademískra starfsmanna í HÍ ræður alls ekki við neinar rannsóknir sem ná máli á þeim alþjóðavettvangi sem skólinn vill gera sig gildandi á. Samt sem áður er ekki nóg með að allt þetta fólk fái stóran hluta launa sinna fyrir að stunda rannsóknir, heldur eru beinlínis sett á laggirnar tímarit sem eru úr öllum tengslum við alþjóðafræðasamfélagið, og því algerlega gagnslaus þessu samfélagi, til að hægt sé að veita undirmálsfólkinu framgang allt upp í prófessorsstöðu, og hækka laun þess umtalsvert.  Enda er fjöldi prófessora við HÍ sem nánast ekkert hafa birt á alþjóðavettvangi, og þar með ekkert birt bitastætt, á áratugalöngum ferli.

 

Þetta stigakerfi hvetur starfsmenn annars vegar til að skrifa gagnslausar greinar sem ekki ná máli alþjóðlega, af því auðvelt er að fá þær birtar á Íslandi, og hins vegar hvetur það til framleiðslu á magni, en ekki gæðum.  Það er sérstaklega kaldhæðið að færasta vísindafólkið leggur langflest áherslu á gæði, og forðast óþarfa magn, enda kostar dýrmætan tíma að framleiða slök vísindi, þótt það sé afar auðvelt fyrir sæmilegt vísindafólk að fjöldaframleiða ómerkilegar greinar og fá birtar á alþjóðavettvangi.

Þessi greining hans er mjög nærri lagi, og við háskólamenn verðum að takast á við vandann og krefjast breytinga.

Einar reynir síðan að greina orsakir vandands, og bendir á smákóngaveldi, ranga stefnu stjórnvalda og áherslu yfirstjórna menntastofnanna á ímynd ofar efni. Það er nokkuð víst að öll þessi atriði skipta máli, og líklega fleira til.

Ítarefni:

Einar Steingrímsson (Eyjan.is 21. janúar 2014) Vondir háskólar, viljalaus stjórnvöld

Eftirfarandi grein birtist í  desemberhefti tímaritsins Þjóðmála, 4. hefti 9. árgangs. 

Arnar Pálsson  | 20. apríl 2011 Glansandi mynd...

Arnar Pálsson | 4. október 2012  Decode dregur upp Háskóla Íslands

 

Blávatn og Stuttjökull syðri

Ok er að hverfa. Og í staðinn myndast Blávatn. Hilmar Malmquist og félagar hafa kannað líffræði þessa nýja vatns. Rannsókn þeirra var birt í Náttúrufræðingnum sem kom út nú í janúar (Náttúrufræðingurinn).

Rætt var við Hilmar í Speglinum fyrir rúmum tveimur árum (2. 11. 2014). Blávatn, nýjasta stöðuvatn landsins

Blávatn er affallslaust, ískalt og efnasnautt enda í um ellefu hundruð metra hæð. Þar má þegar finna lífverur, kísilþörunga, þyrildýr og bessadýr. Þau síðastnefndu líklega að vakna af margra alda dvala í jöklinum. Náttúrufræðistofa Kópavogs hefur vaktað vatnið frá því menn urðu þess varir sumarið tvöþúsund og sjö. Hilmar Malmquist, líffræðingur er forstöðumaður Náttúrufræðistofunnar, hann segir þarna einstakt tækifæri til að fylgjaast með því frá byrjun hvernig ungt og ósnortið vatnavistkerfi þróast í tímans rás og mikilvægt sé að vernda vatnið.

Erindi Hilmars á Hrafnaþingi Náttúrufræðistofnunar var sett á vefinn Blávatn -- nýjasta vatn landsins.

Allt er breytingum undirorpið. Breytingar eru eðlilegur hluti af náttúrunni.  Samfara loftslagsbreytingum munu verða mikil umskipti á íslenskri náttúru. Ok mun hverfa, og Helgi Björnsson hefur spáð því að Langjökull muni líklega klofna í tvennt innan aldar.

Ætli þá verði talað um Langjökul syðri og Langjökul nyrðri, eða e.t.v. Stuttjökul syðri og Stuttjökul nyrðri?

Einn minnsti jökull landsins að hverfa