Erfðamengun í löxum á vestfjörðum

Hugmyndir um aukið laxeldi hérlendis hafa vakið umræðu um möguleg umhverfisáhrif eldis. Fiskeldi fylgja ýmsir þættir sem geta haft neikvæð áhrif á umhverfið, sem rétt er að hafa í huga við mat kostum og göllum uppbyggingar. Margt kemur þar til, mengun frá fóðri og skít, smit sem magnast í kerjum og erfðamengun ef fiskar sleppa. Til að mynda ef eldið er stundað í opnum kvíum í sjó getur ónýtt fæða og úrgangur frá fiskum valdið ofauðgun. Einnig fylgja mörgum eldisfiskum sníkjudýr og sýklar, sem auk þess að valda búsifjum í eldinu, geta haft skaðleg áhrif á aðrar villtar tegundir. Í tilfelli laxa er veigamest lús sem herjar á nokkrar tegundir laxfiska. Rf eldisker eru nálægt árósum getur laxalúsin borist á villta laxa, urriða og bleikjur þegar seiði halda til sjávar, fiskar snúa til baka eða eru bara að svamla um á strandsvæðum.

Auk þessara tveggja þátta er erfðamengun einnig alvarlegt fyrirbæri, sem norðmenn hafa fundið vísbendingar um í 2/3 stofna í nýlegri rannsókn. Erfðamengun verður við blöndin eldisfisks og villtra fiska, og getur haft neikvæð áhrif á lífslíkur villtra stofna og eiginleika þeirra (sjá fyrir neðan tengla á norskar rannsóknir og tvær greinar okkar um efnið).

Íslenski laxinn er ólíkur norskum laxi erfðafræðilega og einnig líffræðilega. Þeir eru sannarlega af sama meiði, enda naḿu þeir báðir ný svæði í kjölfar íaldar, en á þeim nokkur þúsund kynslóðum sem liðnar eru hafa þeir þróast í ólíkar áttir. Rannsóknir norsku sérfræðingana sýndu einnig að áhrif gena frá eldisfiskum virðast vera alvarlegri á fjarskyldari stofna laxa. Íslenski laxinn væri dæmi um slíkt.

Nútildags er laxeldi hérlendis stundað með norskum eldislaxi, í opnum kerjum. Spurningin vaknar er, hvaða áhrif hefur það á íslenska ferskvatns stofna ef laxar sleppa úr kerjum hér við land?

Á föstudaginn bárust fréttir af því að sérfræðingar Hafrannsóknarstofnunar hefðu fundið merki um erfðamengun í laxfiskum á Vestfjörðum. Rannsóknin byggði á erfðagreiningu á 15 breytilegum stöðum í erfðamengi laxins, og voru sýni af meira en 700 seiðum frá Vestfjörðum (aflað 2016) borin saman við löxum í kringum landið og eldisfisk.

Gögnin sýndu að eldislaxar höfðu parast við villta laxa og eignast afkvæmi á nokkrum stöðum. Slíkir blendingar fundust aðallega í tveimur ám (Botnsá í Tálknafirði og í Sunndalsá í Trostansfirði). Þrátt fyrir að engir strokufiskar voru tilkynntir 2015 er mjög sennilegt að einhverjir kynþroska laxar hafa sloppið og komist upp í þessar ár.

Því er ljóst að erfðamengun laxa er raunveruleg ógn hérlendis.

Eins og oft gerist í umræðu um mengun, þá færist umræðan til eftir að sýnt hefur verið fram á að einhver iðnaður eða framleiðsla hafi mengun í för með sér. Fyrst er yfirleitt neitað að mengun sé til staðar, en síðan er því haldið fram að hún sé óveruleg, eða að hún hafi bara smávægileg áhrif á ómerkilega náttúru, eða á endanum að ásættanlegt sé að fórna hreinleika náttúrunar fyrir hagnað og störf.

Ein mikilvæg niðurstaða í skýrslunni er sú að munur er á laxastofnun innan Íslands. Það er rétt að Vestfirðir eru ekki þekktir fyrir að vera mikil laxveiði svæði, en náttúran ekki stöðugt fyrirbæri. Við ættum líklega að fagna því að villtar tegundir auka útbreiðslu sína, ekki að agnúast yfir því að þær flækist fyrir okkar áformum.

Það eru margar leiðir til að draga úr áættunni á erfðablöndun og mengun. Sú einfaldasta er að nota lokuð kerfi fyrir fiskeldi, eins og frændur vorir Norðmenn stefna nú ótrauðir að. Nema vitanlega norðmennirnir sem fjárfesta á Íslandi, þeir vilja fá að nota opin ker til eldis.

Mynd úr skýrslu Hafrannsóknarstofnunar.

Heimildir

Skýrslan Erfðablöndun eldislaxa af norskum uppruna við íslenska laxastofna (.pdf)

RÚV. 25. ágúst 2017. Erfðablöndun laxa í ám á Vestfjörðum

Vísir.is 25. ágúst 2017. Skýr merki um erfðablöndun eldislax af norskum uppruna við íslenska laxastofna

Karlsson o.fl. 2016 ICES Journal of marine science doi.org/10.1093/icesjms/fsw121,

Glover o.fl. 2017 Fish and Fisheries doi: 10.1111/faf.12214,

Bolstad o.fl. 2017 Nature Ecology & Evolution doi:10.1038/s41559-017-0124

Arnar Pálsson 16. janúar 2017 Mun norskt genaregn eyðileggja íslenska laxinn?

Arnar Pálsson 8. júní 2017 Áhrif erfðamengunar á villta laxastofna

Kynslóðin sem borgaði laun alþingismanna með menntun sinni

Menntun er nauðsynleg fyrir samfélagið og eflandi fyrir einstaklinga. Með því að læra nýja hluti bætir maður sjálfan sig, öðlast nýja færni, sjálfstraust og heimssýn. Menntun auðgar bæði þjóðir og fólk, jafnt andlega og fjárhagslega.

Menntun er ekki ókeypis eða sjálfsögð. Íslenskt samfélag var reist á þeirri hugsun að menntun ætti að vera almenn og ókeypis. Menntun væri fjárfesting til framtíðar. En ekki vilja allir stjórnmálamenn fjárfesta í menntun, og sýna það með gjörðum sínum ef ekki orðum.

Núverandi ríkisstjórn sveltir háskóla og menntakerfi landsins. Á aðalfundi Háskóla Íslands sem haldinn var í dag kom í ljós að skólann vantar einn og hálfan milljarð til að geta sinnt eðlilegum rekstri. Í ár er háskólinn rekinn með næstum 500 milljóna króna tapi. Ástæðurnar fyrir hallanum eru margvíslegar.

1. Ein er sú að ríkið samdi um laun háskólakennara, en jók ekki að sama skapi fjárframlög háskólanna sem þeir vinna hjá. Ríkið samdi við háskólakennara og prófessora um rúmlega 20% launahækkanir árið 2015. En í fjárlögum fyrir 2016 hækkaði framlag til t.d. Háskóla Íslands ekki í samræmi við kjarasamninginn. Því situr skólinn  upp með halla, hann verður að borga starfsmönnunum hærri laun en skortir fjármagn til þess.

Afleiðingin er sú að námskeið eru lögð niður, önnur kennd með 30% minna framlagi kennara, og verklegar æfingar og ferðir eru skornar niður, yfirvinna og nýráðningar bannaðar og lausráðnum starfsmönnum sagt upp. Hvaða áhrif ætli það hafi á gæði menntunar?

2. Alþingi Íslendinga gaf HÍ afmælisgjöf af tilefni 100 ára afmæli skólans árið 2011. Um var að ræða 150 milljóna króna upphafsgreiðslu og svo áþekka aukningu á hverju ári, sem átti að nýtast í nýjungar í starfi skólans.* En aldarafmælissjóðurinn hefur ekki haldið áfram að stækka. Nú situr HÍ uppi með undirfjármagnaðar einingar og námsbrautir. Skyldi það hafa jákvæð áhrif á gæði menntunar?

3. Háskólar hérlendis tóku þátt í niðurskurði á ríkisútgjöldum eftir hrun, á sama tíma og þeir tók við fleiri nemendum. Stuðlar það að betri eða verri menntun?

4. Mikilvægasta staðreyndin er sú að HÍ og Háskólar á Íslandi almennt eru undirfjármagnaðir miðað við Háskóla á norðurlöndum og í norður Evrópu. HÍ hefur stært sig af því að vera rekinn af mikilli ráðdeild, en hægt er að herða sultarólina um of.

Íslendingar eru harðir af sér og barma sér eiginlega bara rétt fyrir (eða eftir) andlátið. En afleiðingar langvarandi fjársveltis háskóla hérlendis eru margþættar og svo alvarlegar að ekki verður orða bundist. Sveltið birtist í hrörnandi húsnæði, tækjabúnaði og kerfum, en einnig í verri kennsla, lakara námsframboði, tærandi vinnuumhverfi og lélegri vísindum.

Svelti menntakerfis veldur því að kynslóðin sem nú innritast í háskóla fær verri kennslu en fyrri kynslóðir.

Eftir kosningarnar í október voru laun alþingismanna hækkuð um tæp 45%, með úrskurði kjararáðs. Launahækkanir gæðinga kjararáðs er annar en sá sem almennings eða annara ríkisstarfsmanna.

Fjárframlag til Alþingis var auðvitað hækkað til að standa straum af auknum launakostnaði alþingismanna. Háskólar (eða aðrar mennta og heilbrigðistofnanir) njóta ekki sömu greiðvikni fjármálaráðherra og ríkisvaldsins. Háskóla þurfa að sýna ábyrgt bókhald, en gæðingar kjararáðs þurfa ekki að óttast kjaraskerðingu.

Í anda húsdýragarðs George Orwell eru gæðingar kjararáðs jafnari en aðrir, og næsta kynslóð fær að borga laun alþingismanna með menntun sinni.

Ítarefni:

Rúv 22. ágúst 2017. Háskóla Íslands vantar einn og hálfan milljarð

Jón Atli Benediktsson í ritstjórnargrein í Læknablaðinu 2016 (Fjármögnun Háskóla Íslands)

Útlit var fyrir að nokkuð myndi rofa til í fjármögnun Háskóla Íslands þegar Aldarafmælissjóður HÍ var stofnaður í þverpólitískri sátt allra stjórnmálaflokka á Alþingi á 100 ára afmæli Háskólans árið 2011. Var það yfirlýst markmið með stofnun sjóðsins að framlög til Háskóla Íslands myndu aukast í áföngum uns náð væri meðalfjárveitingum til háskóla í ríkjum OECD árið 2016 og meðalfjárveitingum til háskóla á hinum Norðurlöndunum árið 2020. Var þetta markmið ítrekað í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar og einnig í stefnu Vísinda- og tækniráðs sem lýtur formennsku forsætisráðherra og er skipað 6 öðrum ráðherrum ríkisstjórnarinnar.

Þessi fyrirheit hafa ekki verið efnd og í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir árin 2017-2021 er ekki minnst á þau.

Jón Atli Benediktsson 17.12.2016 Um alvarlega fjárhagsstöðu Háskóla Íslands Fréttablaðið.

 

Jón Atli Benediktsson fjallaði um fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar í viðtali við Stundina

 

*Gáfulegra hefði verið að leyfa HÍ að ráðstafa fénu að vild, t.d. til að efla rannsóknir með því að styrkja nemendur og kennara.