Leifturhröð þróun finka á Galapagos

Galapagoseyjar eru samofnar nafni Charles Darwin, og hugmyndinni um þróun vegna náttúrulegs vals. Eyjarnar mynduðust vegna eldvirkni, og eru ansi ólíkar í gróðurfari og aðstæðum. Þegar finkutegund frá Suður Ameríku námu land á eyjunum fyrir milljónum ára, stóðu henni mörg ólík búsvæði til boða. Fæðan var ólík, sem leiddi til þess að goggar og líkamar finkanna tóku að breytast, kynslóð fram af kynslóð. Á eyju með hörð fræ, eignuðust finkur með stæðilega gogga og sterka kjálka fleiri afkomendur en hinar finkurnar. Þannig breyttust meðal goggarnir, í gegnum árþúsundin og mynduðu um 13 aðskildar tegundir á Galapagoseyjum. Reyndar veitti Darwin finkunum ósköp litla athygli þegar hann stoppaði við í siglingunni umhverfis hnöttinn, og þegar heim var komið hreifst hann fyrst að svipuðu mynstri þróunar og sérhæfingar á mismunandi eyjum í hermifuglum (mockingbird).

Þróun á löngum tíma

Kenning Darwins gengur út á að breytingar verði á tegundum kynslóð fram af kynslóð, m.a. vegna áhrifa náttúrulegs vals. Yfir hinn óralanga tíma sem lífverur hafa byggt jörðina verða því breytingar á tegundum, þær lagast að umhverfi sínu og greinast í ný form og stundum aðskildar tegundir. Darwin lagði mikla áherslu á mikilvægi tímans og uppsöfnun smárra breytinga, og þróunarfræði nútímans hefur staðfest þetta. En þótt að þróun sé óhjákvæmileg á lengri tímaskala, þá getur hún einnig gerst hratt.

Þróun á stuttum tíma á Galapagos

Þegar Pétur og Rósamaría Grant komu til eyjanna fyrir um 40 árum, ákváðu þau að einbeita sér að finkum á einni lítilli og óbyggilegri eyju, Dapne Major. Eyjan er það lítil að þau gátu kortlagt stofninn mjög rækilega og fylgst með einstaklingum og afkomendum þeirra. Þau vonuðust til að geta rannsakað vistfræði finka í náttúrulegu umhverfi, en urðu sér til undrunar einnig vitni að þróun á nokkrum kynslóðum.

Lífríki Galapagoseyja verður fyrir miklum áhrifum frá straumakerfum Kyrrahafsins. El nino og La nina hafa áhrif á úrkomu á eyjunum, sem sveiflast frá blautum árum til svíðandi þurrka. Þetta breytir framboði og samsetningu fræja á eyjunum og þar með eiginleika finkanna.

Grant hjónin komu hingað til lands haustið 2009, og héldu fyrirlestur á afmælisári Darwins.  Þau sýndu sveiflur í stærð gokka í finkustofninum á eyjunni Dapne major. Þau sýndu líka að við vissar umhverfisaðstæður getur sérhæfing finkanna horfið, og tvær tegundir runnið saman í eina.

Grant hjónin koma aftur til landsins, og halda erindi 22. maí n.k. í Norrænahúsinu. Erindin eru öllum opin og verða hin forvitnilegustu.

Tilurð nýrra finka á Galapagos

Í bók þeirra hjóna sem út kom 2014 segir frá  athyglisverðu dæmi, vísi að nýrri tegund. Sagan hófst þegar sérstök finka birtist á eyjunni. Hún var með stærri gogg en hinar, gat borðað kaktusaldin og söng annað lag. Grant hjónin kölluðu hana Big bird. Þessi finka makaðist og afkomendur þeirra erfðu gogginn og sönginn. Fuglar geta verið mjög fastheldnir á söng, og nota hann til að velja sér maka af réttri tegund. Afkomendur Big bird pöruðust aðallega við systkyni sín eða ættingja, og þannig viðhélst söngurinn og goggurinn sem var svo góður fyrir kaktusaldin-átið.

Það er vissulega fullsnemmt að álykta að afkomendur Big bird séu orðin ný tegund, stofninn er smár og breytingar á umhverfi geta kippt undan þeim fótum. En þetta dæmi sýnir hvernig með einföldum hætti, vistfræðileg sérhæfing og makaval getur myndað aðskilda hópa. Líkön hafa sýnt að ef þessir þættir haldast í hendur, aukist líkurnar á aðskilnaði í tvo hópa og þar með tegundir.

Eftirskrift:

Pistill þessi er byggður á eldri skrifum, en uppfærður í tilefni heimsóknar Granthjónanna.

Leiðrétting. Pétur benti á að La nina var misritað, ég er honum þakklátur fyrir ábendinguna.

Ítarefni:

JONATHAN WEINER NY Times 4. ágúst 2014 In Darwin’s Footsteps

Arnar Pálsson | 21. ágúst 2009 Finkurnar koma

Arnar Pálsson | 1. september 2009 Heimsókn Grant hjónanna

Myndband um rannsóknir þeirra
https://www.youtube.com/watch?v=n3265bno2X0
Upplýsingar af vef PBS
http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/01/6/l_016_01.html

Umhverfismat fyrir kísilver á Grundartanga

Af einhverjum undarlegum ástæðum var ákveðið að fyrirhugað kísilver á Grundartanga þurfi ekki að fara í umhverfismat.

Umhverfisvaktin við Hvalfjörð fór þá leið að höfða mál fyrir héraðsdómi Reykjavíkur, með það að markmiði að fá umhverfismat á framkvæmdirnar. Forvarsmenn umhverfisvaktarinnar rekja málið í grein í Fréttablaði dagsins. Engin óháð rannsókn eða mat hefur farið fram á fyrirhuguðum framkvæmdum, allt er byggt á gögnum sem forsvarsmenn verksmiðjunar leggja fram sjálfir, og hagsmunatengsl eru milli stjórnar sveitarfélagsins og ráðgjafafyrirtækis sem fengið var til að meta áhrifin. Í greininni er ályktað:

Umhverfismat fyrir kísilver Silicor Materials er sjálfsagt, eins og fyrir alla stóriðju. Því til stuðnings má nefna að eftir er að afla viðmiðunarmarka á Íslandi fyrir ýmiss konar eiturefni sem er að finna í framleiðsluferli kísilversins. Það er vissulega óásættanleg staða. Jafnframt er ekki ljóst hvaða eiturefni verða geymd á athafnasvæði kísilversins, í hve miklu magni og hvernig þau verða geymd, en þessi atriði skipta miklu máli.

Silikon afurðirnar sem framleiða á, er fyrirhugað að nota í sólar rafhlöður.

Erlendar rannsóknir sýna að framleiðsla á sólarrafhlöðum getur verið töluvert mengandi. Því er mikilvægt að gæta þess að framleiðslan fari fram með tillit af ströngum umhverfisstöðlum. Það er ekki sniðugt að losa meira koltvíldi við framleiðslu sólarrafhlaða, en sparast við að nota rafhlöðurnar! Rannsókn við Northwestern háskóla sýndi að framleiðsla á sólarrafhlöðum og einingum í þær hefur verið að færast frá vesturlöndum til annara landa með veikari umhverfislöggjöf, s.s. Malasíu, Taívan og Kína. Er áhugi erlendra aðilla á kísilvinnslu hér sprottinn af sömu ástæðu. Vita þeir að umhverfislöggjöfin er veikari hér eða að framkvæmdavaldið er til í næstum hvað sem er?

Ítarefni:

Fréttablaðið 19. maí 2017 Silicor Materials í Hvalfirði og nýju fötin keisarans

Christina Nunez, National Geographic 2014 How Green Are Those Solar Panels, Really?

Louise Lerner, vefsíða Northwestern University, 2014 Solar Panel Manufacturing is Greener in Europe Than China

Drápseðli í DNA?

Er drápseðli í DNA

Eða er það lært eða kennt?

Fólk hefur löngum velt fyrir sér hvort atferli sé arfgengt. Rándýr þrífast ekki nema með því að drepa önnur dýr, þótt vissulega leggist mörg rándýr einnig á hræ af "sjálfdauðu". Atferli er hluti af svipgerð einstaklinga og hlýtur að samþættast formi þeirra og starfsemi. Rannsóknir á atferli eru harla erfiðar því svipgerðirnar eru oft erfiðar í skilgreiningu. Ef einhver hefur áhuga á hjartasjúkdómum, getur viðkomandi t.d. mælt stærð hjartans, blóðþrýsting og styrk kólesteróls. Ef sá sami hefði áhuga á atferli er ekki alveg jafn augljóst hvað skal mæla, í tilfelli örnsins gæti maður talið fjölda músa sem eru étnar, hversu lengi örnin svífur, hversu margar atlögur og svo fram eftir götunum. En það er reglulega erfitt að skilgreina atferli og hegðun lífvera.

En er hegðun arfbundin?

Það eru fjölmargar vísbendingar um að stökkbreytingar í genum geti haft áhrif á atferli! Tilraunadýr með vissar stökkbreytingar, forðast ákveðna lykt, bregðast misjafnlega við taugaboðefnum, reyna mislengi við einstaklinga af gagnstæðu kyni og svo framvegis. Það er líklegt að hluti af þeim mismun í atferli og  manngerðum sem við þekkjum úr daglegu lífi sé tilkominn vegna erfða. Mikilvægt er að við áttum okkur á því að slíkur breytileiki er náttúrulegur. Ómögulegt að staðhæfa að ein gerð atferlis sé annari betri, einfarinn er ekkert endilega betri en samkvæmisljónið, allavega í þróunarlegum skilningi.

Þegar bornar eru saman tegundir er ljóst að sumar þeirra hafa sterkara drápseðli. Ef við leyfum okkur vísindalega alhæfingu, þá eru ákveðnar vísbendingar um að rándýr hafi drápseðli.

Myndin hér að ofan sýnir svakalegt rándýr, bænabeðuna. Þær eru launmorðingjar. Standa kyrrar og bíða eftir bráð, og stökkva síðan á þær.

Ian Dworkin vinur vor og samstarfsmaður hefur rannsakað afrán bænabeðunar, og viðbrögð ávaxtaflugna við afráninu. Ian og félagar hafa sýnt að flugurnar sýna ákveðin varnarviðbrögð þegar þau átta sig á því að afræningi er í grendinni. Þau gerðu líka tilraun, þar sem stórum stofni flugna var leyft að þróast í búri með bænabeðum. Afleiðingarnar voru þróunarfræðilegar breytingar á atferli flugnanna og útliti. Vængirnir breyttust og hátthernið líka. Það að lifa í stöðugum ótta við það að vera étin hefur ekki bara áhrif á einstaklinga, heldur einnig afkomendur þeirra.

Það er kannski flókið að heimfæra þá hugmynd upp á veröld mannsins. Erum við í varanlegum ótta, við ljón eða framandi ættbálka? Og hvaða afleiðingar hefur það fyrir atferli okkar og samskipti?

 

Gín yfir náttúrunni varmasmiður

Veiðarnar gengu svo hratt fyrir sig að hvorki veiðimenn né bráð föttuðu hvað á gekk.

Steini var lyft, tíu járnsmiðir skutust í sitthvora áttina, en varmasmiðurinn stóð sem steinrunninn. Hann vaggaði svo af stað, upp í lófa og ofan í krukku.

Hann var hinn kátasti (að mér virtist) með ný híbýli þó reyndar hafi vantað sniglana. Varmasmiðurinn er nýlega kominn til landsins, eins og Erling Ólafsson skordýrafræðingur á Náttúrufræðistofnun hefur skrásett. Samkvæmt Erling:

Varmasmiður (Carabus nemoralis) er skordýr sem finnst við fjölbreytileg skilyrði á heimaslóðum sínum í Evrópu og er þar algengastur stóru smiðanna. Hann heldur sig í allskyns þurrlendi með frjósömum jarðvegi, í opnum skógarbotnum, skrúðgörðum og húsagörðum, bæði í byggð og villtri náttúru. Ræktarlönd og garðyrkja henta honum vel.

 Varmasmiður æxlast á vorin eftir vetrardvala, lirfurnar vaxa upp fram eftir sumri og ný kynslóð bjallna lítur dagsins ljós á haustin. Þá verður þeirra mest vart en algengt er að skyldar tegundir séu mest á ferli á haustin þegar þær leita sér að hentugum stöðum til vetrardvala. Varmasmiður athafnar sig að nóttu til, bæði lirfur og bjöllur, og veiðir önnur smádýr sér til matar, til dæmis snigla, maðka og skordýr...

október 1999 fannst varmasmiður á hlaupum á gangstétt í Hveragerði og á næstu árum fannst tegundin í auknum mæli þar í bæ og hafði greinilega komið sér þar vel fyrir. Líklegt má telja að hann hafi borist til Hveragerðis með innfluttum garðyrkjuvörum og þar hafa að sjálfsögðu mætt honum afar hentug skilyrði, enda um einstakt kjörlendi að ræða.

Eftir bréfaskriftir við Erling varð úr að þessum varmasmið var sleppt aftur, í beðið með sniglunum. Vonandi þraukar hann sumarið af og getur af sér margar sniglaætur næsta vor.

Erling Ólafsson. „Hvað er varmasmiður og finnst hann á Íslandi?“ Vísindavefurinn, 12. maí 2010. http://visindavefur.is/svar.php?id=56294.

Hvað syngur hnúfubakurinn og hvers vegna?

Tónlist og maður eru samofin, og virðist sem sambandið hafi staðið í mörg þúsund ár. Laglínur og ljóð læsast í hug okkar og fylgja um alla ævi, hvort sem það sé ítalskt kvæði um naktan apa eða viðundradeild (e. Freakscene) Dinosaur Jr.

Náttúran er líka full af tónlist, mörg dýr gefa frá sér hljóð og hluti þeirra tísta eða blása stef og sönglínur. Söngfuglarnir eru þar æðstir og fjölbreyttastir, en í mörgum öðrum dýrahópum eru hljóð mynduð og stef kvökuð, bauluð eða rumin.

Kýrin baular og haninn galar, en hvað segja villtu dýrin og hvað heitir það þegar þau segja eitthvað? Með orðum Gilli gill plötunar, hvað segir breiðnefurinn? Hvað segir ávaxtaflugan, hvað segir þorskurinn, hvað segir venusargildran. Edda Elísabet Magnúsdóttir spurði, hvað segir hnúfubakurinn? Eða öllu heldur hvað syngur hnúfubakurinn og hvers vegna?

Edda mun verja doktorsritgerð sína um þetta efni í vikulokin.

--------------- Tilkynning af vef Háskóla Íslands ---------------

Föstudaginn 19. maí ver Edda Elísabet Magnúsdóttir doktorsritgerð sína við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands.

Ritgerðin ber heitið: Sönghegðun hnúfubaksins (Megaptera novaeangliae) á fæðustöðvum við suðurmörk norðurheimskautsins (e. The singing behaviour of humpback whales (Megaptera novaeangliae) in subarctic waters.

Ágrip af rannsókn

Á æxlunartíma hnúfubaksins (Megaptera novaeangliae) syngja tarfarnir flókna og langa söngva sem samanstanda af endurteknum og fjölbreyttum söngerindum. Á hverjum tíma og stað syngja tarfarnir sömu söngvana. Söngvarnir virðast einna helst mikilvægir í samskiptum tarfanna þegar þeir eru á æxlunarstöðvunum en líklega eru þeir jafnframt mikilvægir í tilhugalífi dýranna. Nýlegar rannsóknir hafa staðfest að hnúfubakstarfar eru einnig iðnir við söng utan æxlunarstöðva, t.d. á farleiðum og á fæðuslóðum á og við heimskautasvæðin. Tilgangur sönghegðunarinnar á fæðuslóðum er enn að miklu leyti á huldu.

Rannsóknir fóru fram á hljóðmyndun hnúfubaka við norðausturströnd Íslands á heilsársgrundvelli með áherslu á sönghegðun að vetri. Hljóðgögnum var safnað yfir þriggja ára tímabil. Upptökurnar leiddu í ljós að hnúfubakar syngja á fæðustöðvum sínum norðaustur af landinu á veturna og voru söngvarnir í mestum mæli á æxlunartíma þeirra. Jafnframt mynduðu þeir margvísleg samskiptahljóð allt árið sem flokkast ekki sem söngvar. Upptökur af söngvum fengust einnig frá þekktum æxlunarstöðvum hnúfubaka í Norður Atlantshafi, þ.e. frá Grænahöfðaeyjum úti fyrir norðvesturströnd Afríku og frá Karíbahafi. Markmiðið var að bera íslensku söngvana saman við söngva frá þessum æxlunarstöðvum.

Ef líkindi finnast milli söngva og þess hvernig þeir þróast á fjarlægum búsvæðum bendir það til þess að hvalir frá þeim svæðum eigi í samskiptum og tilheyri líklega sama æxlunarstofni. Fyrsta stigs Markov-líkan var notað til að meta samræmi og festu í myndun söngrunanna innan tímabila en samanburðargreiningar voru svo nýttar til að kanna líkindi milli söngvanna frá þessum ólíku svæðum og tíma. Ásamt því hversu miklum tíma hvalirnir vörðu í söng sýndu niðurstöðurnar fram á að söngvarnir frá Íslandi voru í samræmi við það söngform sem þekkist á hefðbundnum æxlunarstöðvum í hitabeltinu. Því er ólíklega um tilviljunarkennda söngva að ræða, öllu heldur eru líkur á að söngvarnir á Íslandi eigi þátt í tilhugalífi hvalanna. Söngvar með svipaða uppröðun erinda voru sungnir við Ísland og á æxlunarsvæðunum. Það bendir til þess að hvalirnir skiptist á hljóðum á Íslandsmiðum og/eða á farleiðum og flytji þau svo með sér suður á æxlunarstöðvarnar.

---

Þar sem söngvar heyrðust fram í mars er ljóst að einhverjir hnúfubakar halda til við Ísland yfir veturinn. Þannig geta íslensk hafsvæði nýst hvölunum á veturna og fram á vor til bæði fæðuöflunar, söngiðkunar og mögulega til mökunar. Niðurstöðurnar varpa þannig nýju ljósi á mikilvægi íslenskra fæðustöðva fyrir hnúfubaka að vetri til.

Andmælendur eru dr. Salvatore Cerchio, gestafræðimaður, New England Aquarium, Edgerton Research Laboratory og Woods Hole Oceanographic Institute, Applied Ocean Physics & Engineering, Boston, MA, USA og dr. Alison K. Stimpert, lektor og gestafræðimaður, Moss Landing Marine Laboratories, Moss Landing, CA, USA.

Leiðbeinandi er dr. Jörundur Svavarsson, prófessor við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands. Aðrir í doktorsnefnd eru dr. Marianne H. Rasmussen, forstöðumaður Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Húsavík, dr. Patrick Miller, prófessor við Háskólann í St. Andrews, Skotlandi og dr. Mads Peter Heide-Jørgensen, prófessor við Náttúrurannsóknastofnun Grænlands í Nuuk, Grænlandi.

Snæbjörn Pálsson, prófessor við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands, stýrir vörninni sem fer fram í Öskju, stofu 132, og hefst klukkan 13:00.
 

Hví að fullorðnast?

Væri ekki frábært að vera alltaf barn, þurfa ekki að hafa áhyggjur af neinu, geta leikið sér í núinu og lifað frjáls endalaust? Æskan er dásamleg, og mörg okkar sem teljumst fullorðin þráum að upplifa hana aftur. Að endurlifa sakleysið, áhyggjuleysið og að dúa í baggastæðunni á heyvagninum við sólsetur. Sú þrá er vitanlega tálsýn. Tíminn verður ekki sigraður.

Æskan varpar ævintýraljóma. Við hin fullorðnu rifjum upp æskuna með eftirsjá og löngun. Börn voru lengi vel afskipt í samfeĺagi manna, bara óspennandi uppspretta athyglisverðra og/eða notadrjúgra fullorðinna. Pabbi Indijana Jones sagði að Henry Jones Jr. hefði farið að heiman, "einmitt þegar hann fór að verða athyglisverður". Í gömlum málverkum litu börn út eins og litlir fullorðnir, listamenn sáu börn ekki eins og þau eru.

Í nútímanum er æskan á hærri stalli - jafnvel altari. Segja má að æskudýrkun ríki á vesturlöndum. Þetta birtist skýrt í hetjum kvikmynda, poptónlistar og samfélagsmiðla. Á hverju ári spretta út nýjar rósir eða fíflar, hver öðrum ferskari og meira spennandi. Gott er að við veitum nýjum hæfileikum athygli, en tilhneygingin er að beina athyglinni að nýjustu rósinni, eins og eldri kvikmyndastjörnur (reyndar aðallega konur) fá sérstaklega að upplifa.

Fólk á aldrinum 15-25 fær iðullega að heyra að það sé á toppi tilverunar. Að eftir þrítugt taki leiðindin við, hjónabönd, börn, íbúðakaup, afborganir og þar fram eftir götunum. Hverjum langar til að fullorðnast þegar það er miklu skemmtilegra að vera barn? Hvernig er að vera 25 ára og heyra frá samfélaginu að nú liggi leiðin niður á við? Er einhver ástæða til að fullorðnast og þroskast sem manneskja?

Heimspekingurinn Susan Neiman fjallar um þessar spurningar og margar fleiri í mjög áhugaverðri bók - why grow up: subversive thoughts for an infantile age.

Sýnin hér að ofan er að miklu leyti byggð á bókinni. Susan ræðir fyrst Pétur Pan, barnahetjuna sem neitar að fullorðnast. Með því að rekja sögu bókarinnar, leikgerða og kvikmynda sem fjalla um Pétur og félaga í Hvergilandi sýnir hún hvernig hinir fullorðnu, breyttust frá því að vera ógnvekjandi og leiðinlegir í að verða aumkunarverðir.

Í undirtitli bókarinnar eru orðin "infantile age". Öld óvitana er nútími æskudýrkunar og kannski þar sem mikilvægar er, öld þar sem fólk er ekki spennt fyrir því að þroskast og fullorðnast. Hér er kjörið tækifæri til að velta sér upp úr öllu því fáránlega sem fólk, fullorðið samkvæmt þjóðskrá, gerir sér til skemmtunar í nútímanum, en ég vil síður stuða lesandann (um of).

Susan leggur líka áherslu á að skilja hvernig þroski okkar á sér stað. Í töluverðri einföldun má segja að um sé að ræða tvo hluta, tiltrú og forvitni barnsins og efa og gagnrýni táningsins.

Börn sem komast til vits læra af foreldrum sínum og félögum um heiminn. Þau gleypa í sig þekkingu, læra að opna skápa, kubba, hjóla, tala saman og leysa alls konar þrautir. Börn á þessu stigi skilja að heimurinn er rökréttur og með því að læra getur maður gert fullt af sniðugu, t.d. fundið kex í baukum og stýrt fjarstýrðum bíl.

Næsta þroskastökk er við táningsaldur. Þá fatta unglingar að heimurinn er ekki alltaf rökréttur eða réttlátur. Hin svart-hvíta rökrétta veröld fyllist af gráum skuggum og óvissu, ósanngirni og efa. Efinn er vissulega nauðsynlegur, því til að fullorðnast þarf maður að geta efast, vegið og metið menn og málefni, spurningar og staðreyndir. Hættan er að festast í efanum, kaldhæðninni og vanmáttartilfinningu. Hví ætti maður að fullorðnast ef heimurinn er ósanngjarn, órökréttur, kaldur og mannvondur, og maður sjálfur er lítill, vanmáttugur og hæfileikalaus? Á maður ekki bara að sleppa því að fullorðnast og njóta lífsins? Táningar standa frammi fyrir þessu vali. Margir sem nú teljast fullorðnir tóku seinni kostinn.

Samkvæmt Susan er þroskinn bæði áskorun og auðlind. Hún, og reyndar margir aðrir heimspekingar og sálfræðingar, leggja áherslu á að við samþættum tiltrú barnsins og efa táningsins, til að geta fullorðnast. Mikilvægast er auðvitað að fólk taki ábyrgð á eigin lífi. Með orðum Susan.

Freedom cannot simply mean doing whatever strikes you at the moment; that way you’re a slave to any whim or passing fancy...

Real freedom involves control over your life as a whole, learning to make plans and promises and decisions, to take responsibility for your actions’ consequences. How is the child to learn if, like Peter Pan, he is ruled by the successive play of desires?

Við erum öll margþættar verur. Við hin fullorðnu eigum okkar barnalegu augnablik, hvort sem það er að detta inn í Eurovision, Guardians of the galaxy eða Hello kitty búðina. En þroskinn er að axla ábyrgð á eigin lífi.

Bókin Why grow up, fær mín bestu meðmæli.

ítarefni:

Vefsíða bókarinnar Why grow up - Susan Neiman

Susan Neiman í viðtali við kanadíska útvarpið 2016.

Lyfjamiðað samfélag? Geðlyfjanotkun á Íslandi

Hérlendis er geðlyfjanotkun með mesta móti á heimsvísu. Það þýðir ekki að íslendingar séu veikari á geði andlega en aðrar þjóðir, heldur endurspeglar að miklu leyti áherslur lækna og uppbyggingu heilbrigðiskerfis okkar.

Hugarafl og samstarfsmenn standa fyrir mjög forvitnilegum fundi um málið næsta fimmtudag. Dagskráin fylgir hér.

11. maí 2017 13:00-17:00

Staðsetning: Nordica Hilton Suðurlandsbraut 2, salur HI 2.hæð.

Fundarstjóri: Héðinn Unnsteinsson Senior Policy Analyst at the Prime Minister’s Office in Iceland

Dagskrá:

13:00-13:15         Opnun. Opening. Landlæknir Birgir Jakobsson MD. PhD. Director of health in Iceland

13:15-13:55         „Anatomy of a Global Epidemic: Increased Disability Due to Mental Disorders in the Age of Prozac“. Robert Whitaker: an American journalist and author of Mad in America

13:55-14:10         Spurningar úr sal

14:10-14:50         „The extended therapy room-meeting people without psyciatric diagnosis and drugs“. Carina Håkansson Ph.D., socialworker and psychotherapist

14:50-15:05         Spurningar úr sal  

15:05-15:30         Kaffihlé. Kaffi og meðlæti.

15:30-15:50         „Access to evidence-based affordable treatments for depression in Iceland 2000-2017“. Engilbert Sigurðsson, Professor of Psychiatry

15:50-16:00         Spurningar úr sal

16:00-16:10         Reynslusaga. Lived experience. Einar Björnsson

16:10-16:20         Reynslusaga. Lived experience. Svava Arnardóttir  

16:20-16:35         „Open Dialogue. Principals and practice“. Heikki Ellilä, DNP in nursing at Turku University

16:30-16:45         Spurningar úr sal

16:45-17:00         Lokaorð. Closing.

Aðgangseyrir 3000 kr. Ráðstefnan fer fram á ensku.

Skráning fer fram á [e-mail]

Hræðist ríkisstjórnin vísindi og fræði?

Á miðöldum var myrkur í mannheimum. Fólk þjáðist af sjúkdómum, fáfræði og næringarskorti, auk þess að vera undir hæl valdatéttar landeigenda, auðmanna og trúarpostula. Upplýsingin braut þessa hlekki, færði mannlegt samfélag til betri vegar, meðal annars með því að geta af sér hin fjölbreytilegustu vísindi og fræði.

Mikilvægata afurð upplýsingarinnar er ekki þekkingin, heldur aðferðirnar sem við getum beitt til að afla þekkingarinnar. Aðferðirnar eru bæði yfirveguð og hófstillt orðræða (samtal) en einnig vísindaleg nálgun og hugsun. Hér erum við ekki að tala um mælitæki eða verkfæri, heldur skipulagða og agaða hugsun, næma á rök og tilfinningar sem gerir okkur kleift að rannsaka allt frá lömunarveiki og alzheimer til sálarlífs Njáls og Bergþóru. Þannig lærum við um mannlegt eðli og líðan, sjúkdóma og fjarlægja hnetti.

Heimur nútímans tekur breytingum og þannig er mál með vexti að vísindi og fræði eiga undir högg að sækja. Það hefur slæmar afleiðingar fyrir bæði þekkingarleitina og samfélag manna.

Hérlendis hafa Háskólar lengi verið undirfjármagnaðir, kennaramenntun er ekki metin að verðleikum, ráðleggingar fræðimanna því miður of oft hundsaðar, og umræða um þjóðþrifarmál því miður oft ómarkviss eða hreinlega afvegaleidd af pólitískum ástæðum.

Kristján Leósson eðlisfræðingur skrifaði grein á vísir.is um mikilvægi vísinda, og setur í samhengi við íslenskt samfélag (Hræðist forsætisráðherra „ægivald vísindalegrar kennisetningar?“). Hann segir m.a.

Síðastliðinn laugardag fjölmenntu vísindamenn og áhugafólk um vísindi í göngur til stuðnings vísindunum í hundruðum borga um allan heim. Tilgangurinn var að vekja athygli á mikilvægi vísinda og ákvarðanatöku sem byggir á sannreyndum upplýsingum sem grunnstoð í nútímasamfélagi, grunnstoð mannlegs frelsis, öryggis og velsældar. Síðustu misserin hafa vísindamenn, menntastofnanir og rannsóknastofnanir sums staðar átt undir högg að sækja, m.a. í Bandaríkjunum, Tyrklandi og Ungverjalandi en Vísindagangan átti þó ekki síður erindi við stjórnvöld hér á landi sem virðast hafa einsett sér að draga markvisst úr háskólamenntun og almennt minnka vægi vísinda í samfélaginu.

Þegar niðurstöður vísindarannsókna hugnast mönnum ekki er oft reynt að gera vísindamenn hjákátlega og ýja að því að niðurstöður þeirra séu marklausar. Fyrsti flutningsmaður áfengisfrumvarpsins svokallaða, Teitur B. Einarsson, ræddi á Alþingi í febrúar sl. niðurstöður lýðheilsurannsókna sem vörðuðu líkleg áhrif frumvarpsins. Samkvæmt þingmanninum er „...oft varasamt að fella alla mannlega hegðun undir einfalda tölfræðilega samantekt og draga víðtækar ályktanir út frá einfaldri samlagningu og deilingu.“ Þingmaðurinn útskýrði mál sitt frekar og sagði „Tökum sem dæmi eftirfarandi fullyrðingu, svona til að létta aðeins lundina: Að meðaltali hefur homo sapiens eitt eista. [...] Það er auðvitað rétt tölfræði ef bæði kynin eru sett í mengið og stuðst við einfalda deilingu en það hefur augljóslega enga þýðingu og er fullkomlega marklaust.“

...

Það kom því talsvert á óvart þegar málefni Vísinda- og tækniráðs voru, með  forsetaúrskurði frá 11. janúar síðastliðnum samkvæmt tillögu Bjarna Benediktssonar forsætisráðherra, færð frá honum sjálfum til Mennta- og menningarmálaráðuneytis. Þeirri veigamiklu breytingu fylgdi enginn rökstuðningur né var hún kynnt vísindasamfélaginu eða borin undir það. Nú í kjölfar Vísindagöngunnar er því e.t.v. við hæfi að forsætisráðherra skýri fyrir áhugasömum hvort hann telji málefni vísinda skyndilega ekki þess eðlis að þau kalli á miðlæga samhæfingu, hvort málaflokkurinn þurfi ekki lengur þann sess í stefnumótun stjórnvalda sem ofangreindur forveri hans lagði áherslu á, eða hvort löggjafar- og framkvæmdavaldið eigi hreinlega að forðast „ægivald vísindalegrar kennisetningar“ eins og samflokksmaður hans leggur áherslu á.

Vísindin eru að sjálfsögðu ekki fullkomin, frekar en nokkurt annað mannlegt kerfi. Vísindi eru heldur ekki trúarbrögð. Traust vísindi eru byggð upp af stöðugri sjálfsgagnrýni og eru í stöðugri þróun. Ef stjórnmálamenn, sérhagsmunaaðilar eða aðrir telja sig þar hafa fundið réttlætingu fyrir því að kasta megi vísindunum til hliðar eða leitast við að gera þau léttvæg þá eru þeir komnir á hættulega braut. Margir telja e.t.v. háskólamenntun og vísindi fyrst og fremst vera „fjárfestingu til framtíðar“, nokkurs konar lottómiða sem við getum valið að kaupa eða kaupa ekki. Vissulega er menntun fjárfesting til framtíðar en hér er svo miklu meira í húfi. Vísindin eru grundvöllur upplýstrar ákvarðanatöku. Vísindin eru liður í almannavörnum, með vöktun á mengun og náttúruvá. Vísindin tryggja að við göngum ekki um of á takmarkaðar náttúruauðlindir okkar en opna á sama tíma ný tækifæri til frekari verðmætasköpunar í atvinnugreinum sem byggja á slíkum auðlindum. Staða vísinda og tækni er lykilþáttur í alþjóðlegri samkeppnishæfni landsins. Vísindarannsóknir eru atvinnugrein sem dregur milljarða inn í þjóðarbúið ár hvert. Vísindin leitast við að skýra ástand heimsins og stöðu okkar í honum. Vísindin varðveita menningu og tungumál. Vísindin lækna fólk.

Vel mælt Kristján.

 

Ormar sem borða plast

Plast, t.d. polyethylene þræðir, er hættuleg mengun vegna þess að það brotnar treglega niður í náttúrunni og getur safnast upp.

Plast safnast upp í hafinu, sem risastórir flekkar á Kyrrahafinu, agnir á ströndum Evrópu eða sem plastbútar í mögum sjófugla og fiska.

Vandamálið er vitanlega gríðarleg notkun okkar á plasti og skelfilegt hirðuleysi í förgun og ónóg endurnýting.

Plast er orkuríkt efni, enda unnið úr olíu sem kemur úr lífrænum jarðlögum sem mynduðust m.a. úr skógum Krítartímans. Því ættu einhverjar lífverur að geta nýtt sér þær. En bygging plasts er þannig að það hentar illa í hvarfstöðvar ensíma sem venjulegar lífverur búa yfir.

Nýlegar rannsóknir sýna hins vegar að viss hópur lífvera kann að búa yfir lausninni. Tvær rannsóknir verða tilgreindar hér.

Árið 2014 birti kínverskur rannsóknahópur undir stjórn Lei Jiang niðurstöður rannsókna á bakteríum í görn vaxorma. Vaxormar hafa eins og við öll örverur í meltingarvegi sínum, en tegundirnar sem þeir búa yfir eru all sérstakar vegna þess að vaxormar lifa m.a. á vaxi úr býflugnabúum. Örverurnar í meltingarvegi þeirra geta rofið efnatengi í polyethylene samböndum.

Fyrir nokkrum dögum birist grein sem sýndi að vaxormarmir sjálfir naga gat á plastpoka, og að plastið brotnar niður í ethylene glycol í meltingarvegi þeirra. Ekki er ljóst hvort að efnaskiptahæfileikarnir eru bakteríanna, vaxormsins eða etv tilkomin vegna samspils þeirra.

Að minnsta kosti er komin leið til að brjóta niður efni sem hingað til hefur safnast upp mest til óþurftar. En það þýðir vitanlega ekki að við ættum að fara hamförum í plastneyslu eða slaka á í endurvinnslu á því. Það er ekki raunhæft að beita vaxormum á plastfjöll eða plasteyjar í hafinu.

Heimildir og ítarefni.

Yang, J., Yang, Y., Wu, W.-M., Zhao, J., and Jiang, L. 2014. Evidence of polyethylene biodegradation by bacterial Strains from the guts of plastic-eating waxworms. Environ. Sci. Tech. 48: 13776–13784.

Paolo Bombelli, Christopher J. Howe, Federica Bertocchini. 2017. Polyethylene bio-degradation by caterpillars of the wax moth Galleria mellonella Current Biology 27, R283–R293.

Arnar Pálsson 2010. Plastfjallið

Arnar Pálsson 2010. Plasthafið

The onion: 'How Bad For The Environment Can Throwing Away One Plastic Bottle Be?' 30 Million People Wonder

Plast í sjó vanmetið um 80%

Henríetta Lacks, konan sem lifði að eilífu, í frumurækt.

Viltu lifa að eilífu? Flestir segja já og hugsa sig svo um. Spyrja yfirleitt í kjölfarið, hvers konar líf væri það?

Henríetta Lacks var ekki spurð, og líf hennar eftir dauðan var alls ekki það sem búast mætti við. Það var ekki Henríetta sjálf sem lifði, hún dó úr krabbameini. Það sem lifði voru frumur sem læknirinn Howard W. Jones tók úr æxlinu í leghálsi hennar. Hann lýsti því sem mjög sérstöku æxli, mjúku og hlaupkenndu, hann kallaði það red jello upp á ensku. Frumurnar úr æxlinu voru fyrstu mannafrumurnar sem uxu í rækt, og eru þekktar sem HeLa frumur.

Henríetta leitaði á John Hopkins sjúkrahúsinu í Baltimore í janúar 1951 því þetta var eini spítali borgarinnar sem meðhöndlaði blökkufólk. Þar unnu Jones, George Gey og Mary Kubicek. Á þessum tíma hafði tekist að rækta frumur úr öðrum hryggdýrum, m.a. músum, á tilraunastofu en mannafrumur lifðu yfirleitt frekar stutt við þessar aðstæður. George og Mary höfðu um árabil stundað slíkar tilraunir án árangurs, þangað til frumur Henriettu komu inn á þeirra borð. Stórkostleg bók Rebeccu Sklott rekur æfi Henríettu Lacks, frumnanna og fjölskyldu hennar.

Fimm barna móðirin Henríetta Lacks og frumulínan HeLa

Henríetta Lacks átti fimm börn með David eiginmanni sínum, sú yngsta Deborah var bara eins árs þegar móðir hennar lést. David gaf leyfi fyrir krufningu og að lífsýni væru tekin fyrir rannsóknir. Sýnið sem HeLa frumurnar komu úr var reyndar tekið við sjúkdómsgreiningu, að Henríettu forspurðri. Fjölskyldan heyrði ekki um frumurnar frá læknunum eftir andlát hennar.

HeLa frumur uxu eins og arfi, fjölguðu sér mjög hratt, gátu lifað í lausn (þurftu ekki undirlag). Þær urðu ótrúlega mikilvægar og notadrjúgar, því þær gerðu fólki kleift að rannsaka eiginleika mannsins - í tilraunaglasi. Líffræðingar þekkja þessar frumur, margir hverjir úr sínum eigin rannsóknum. Ég veit ekki hvort ég hef handleikið þær sjálfur, en möguleiki er að Halldór Þormar hafi notað þær í sínu frábæra veirufræðinámskeiði undir lok síðustu aldar.

Eitt þekktasta dæmi um mikilvægi HeLa fruma er veirufræði. Á fimmta áratugnum herjaði lömunarveiki á þjóðir heims. Jónas Salk hafði fundið leið til að búa til bóluefni, en takmarkandi var getan til að framleiða nægilega mikið af veirum. Í ljós kom að sýkja mætti HeLa frumur með veirum, m.a. pólíóveirunni, og einangra mikið magn þeirra í kjölfarið. Þarna leystist vandamál Salk. Búin var til HeLa verksmiðja sem dældi úr veirum sem notaðar voru í bóluefni gegn lömunarveiki.

Lacks fjölskyldan fréttir af framhaldslífi Henríettu

Eiginmaður og börn Henríettu fréttu ekki af framhaldslífi frumnanna fyrr en 2 áratugum eftir dauða hennar. George Gey og félagar ákváðu að vernda fjölskyldu Henriettu með því að segja að HeLa frumurnar hefðu komið úr konu Helen L. (ég lærði að hún hafi heitið Helen Lane). George spurði fjölskylduna ekki álits, né upplýsti hana um að frumur Henríettu væru notaðar í rannsóknum um allan heim.

Þegar George Gey lést var rituð grein um störf hans og HeLa frumurnar. Þá afhjúpaðist nafn Henríettu fyrir heiminum, þ.e.a.s. aðallega vísindaheiminum. Í bók Skloot er rakið hvernig ættingi hennar komst að því að frumur úr henni væru í notkun á tilraunastofum um víða veröld. Þið getið rétt ímyndað ykkur uppnámið. Mamma er ekki dáin, en hún lifir bara sem frumur í skál. Frumurnar úr mömmu voru sendar út í geim, hafa verið sýktar með veirum, var sprautað í fanga til að athuga hvort krabbamein væru smitandi o.s.frv. Og HeLa frumurnar voru seldar, á 25 dali flaskan, því þó George hafi dreift frumunum af óeigingirni stofnuðu aðrir aðillar fyrirtæki til að rækta og dreifa þeim.

Nokkrir blaðamenn sýndu sögunni athygli og ræddu við fjölskylduna á áttunda áratugnum. En fjölskyldan var verulega tortryggin, sem var skiljanlegt þegar aðskilnaðarstefnan var nýliðin undir lok, og lexían frá Tuskegee tilrauninni brann á fólki. Læknar höfðu látið blökkumenn lifa í áratugi með sárasótt (e. syphilis), sem auðvelt er að lækna með sýklalyfjum, til að kanna framþróun sjúkdómsins. Læknirinn Roland Pattillio sýndi fjölskyldunni þá sæmd að ræða við þau og upplýsa. Hann hélt líka málþing til heiðurs Henríettu og frumunum hennar á níunda áratugnum. Fjölskyldan var særð, en líka að vissu leyti stolt að frumur ættmóðurinnar hafi orðið að svo miklu gagni.

Dramatísk saga af Henríettu og fjölskyldun hennar

Dramað í bók Skloot um Henríettu og frumurnar hennar er þríþætt. Fyrst vitanlega saga Henríettu og frumnanna og í annan stað vanvirðingin sem blökkufólk var beitt af lækna- og vísindasamfélaginu.

Í þriðja lagi er saga fólksins, Rebeccu sem þarf að ávinna sér traust fjölskyldunar en sérstaklega yngstu dótturinnar sem þekkti aldrei móður sína. Deborah var víst mjög tortryggin og alvörugefin og tók mjög nærri sér þá staðreynd að frumur móðurinnar væru lifandi. Þegar blaðakonan Rebecca bauð Deboru inn á tilraunastofu, þá talaði hún við frumurnar eins og hún sæti við sjúkrabeð móður sinnar... Í bókinni er lýst hvernig Deborah trúði því að móðir sín lifði enn í frumunum eða a.m.k. sem andi sem hjálpaði Rebeccu og henni að segja söguna.

Bók Rebeccu Skloot opnar á nærgætinn hátt viðkvæman snertiflöt vísinda og samfélags, og minnir okkur vísindamennina á mikilvægi þess að ræða við fólk. Ekki síst þegar unnið er með sýni úr því sjaĺfu, eða ættingjum þeirra. Saga Henríettu er ekki einstök.

Þúsundir annara frumulína t.d. úr æxlum eða fósturstofnfrumum eru notaðar á tilraunastofum um víða veröld. Það þýðir að þúsund aðrar fjölskyldur gætu verið í sama myrkri og fjölskylda Henríettu, og því þúsund áþekkar sógur ósagðar. Satt best að segja veit ég ekki hvert vinnulag frumulíffræðinga er nú til dags. Hvort þeir upplýsi fólk um þann möguleika að frumur úr lífsýnum kunni að vera ræktaðar og nýttar til rannsókna, jafnvel seldar af einhverju fyrirtæki. Maður vonar það vitanlega en reynsla sýnir að fólk á til ónærgætni.

Kvikmynd byggð á bók Rebeccu Skloot verður sýnd á stöð 2 í kvöld.

Kveikjan að pistilnum var samtal okkar Önnu Gyðu Sigurgísladóttur lestarstjóra á Rás 1, sem spilast í dag einnig.

Ég vil líka þakka Jóhannesi Guðbrandssyni margfaldlega fyrir að kynna mig fyrir sögu Henríettu og lána mér bók Rebeccu.

Byggt að hluta á eldri pistlum, m.a. fyrir vísindavef HÍ.

Arnar Pálsson 13. mars 2015 Hver var Henríetta Lacks og hvað eru HeLa-frumur?

Arnar Pálsson 30. mars 2013 Dó ... en lifir að eilífu

Um Tuskegee rannsóknina af vef CDC.