Líf og ástir við eldfjallavatn

Húsendur stunda tilhugalíf stærsta hluta vetrar. Langvarandi tilhugalíf og tíðar samfarir para eru frekar sjaldgæft í náttúrunni, en auk húsanda tilheyra menn og höfrungar hópi hryggdýra sem virðast æxlast sér til skemmtunar.

Unnur Jökulsdóttir fjallar um ástir og líf húsandanna í dásamlegri bók Undur Mývatns sem út kom í sumar. Unnur segir frá tilhugalífi andanna, varpi og lífsbaráttu. Frásögnin er leiftrandi enda gengur mikið á í lífsbaráttunni, fæðuleit og á húsnæðismarkaði húsanda. Þótt pörin séu ástúðleg og traust, amk fram að klaki (karlarnir fella þá búninginn og yfirgefa kerlu sína), er heilmikil dramatík í uppeldi ungviðisins. Hættur eru á hverju strái, búsvæðin eru óstöðug því klak flugnanna dreifist um Laxánna yfir sumarið. En húsöndin er ekki eina undur Mývatns.

Í bókinni segir Unnur frá jarðfræði vatnsins og umhverfis, og ólíkum þáttum lífríkis og samfélags. Náttúran er í forgrunni en sögur af fólki og stöðum skreyta hana og gefa hlýlegan og manneskjulegan blæ. Hún minnir að vissu leyti á meistaraskrif Mark Kurlansky um þorskinn eða saltið, þar sem saga, fræði og mannlegir þræðir tvinnast saman snilldarlega.

Ég er reyndar ekki búinn með bókina, er kominn í gegnum endurnar að hellableikjum Árna og Bjarna. Enda er þetta bók sem má ekki lesa of hratt heldur, stíllinn og andinn yfir bókinn frelsar mann og nærir.

Undur Mývatns fær mín bestu meðmæli.

Ítarefni.

Rætt var við Unni og fjallað um bókina í sunnudagsblaði Morgunblaðsins í vor. Þar sagði.

Nýj­asta bók Unn­ar, Und­ur Mý­vatns, fjall­ar um líf­ríkið við Mý­vatn og kem­ur út inn­an skamms. Vinn­an í Nátt­úru­rann­sókna­stöðinni kveikti áhuga hjá Unni og rit­höf­und­ur­inn í henni fann þörf á að miðla því áfram. „Mér fannst svo áhuga­vert allt það sem Árni og sam­starfs­fólk hans veit um; ævi­fer­ill hús­and­ar­inn­ar, ör­ver­urn­ar í vatn­inu sem ég fékk að skoða í smá­sjá og svo eru oft svo upp­byggi­leg­ar og skemmti­leg­ar sam­ræður á meðal vís­inda­mann­anna sem dvelja þarna. Mig langaði að opna þetta fyr­ir öðrum,“ seg­ir hún en bók­in er hugsuð fyr­ir al­menna les­end­ur. „Það er svo mik­ill fróðleik­ur sem er áhuga­verður og skemmti­leg­ur sem er oft fal­inn inni í fræðigrein­um sem fáir lesa,“ út­skýr­ir Unn­ur.

Í bók­inni eru eng­ar ljós­mynd­ir held­ur vatns­lita­mynd­ir, flest­ar eft­ir Árna, mest fugla­mynd­ir.

Þú virðist, í gegn­um lífið, sækja í friðsæld. Hvað veld­ur?

„Það er mér mjög mik­il­vægt að vera í friðsæld og nátt­úru. Ég elska að ganga hér í Heiðmörk­inni, helst með hundi af því að það er góður fé­lags­skap­ur. Góður hund­ur kenn­ir manni að vera í nú­inu. Hann þefar af þúfu og horf­ir á nærum­hverfið og hann er ekki að tapa sér í áhyggj­um eða hugs­un­um.“

Ásdís Ásgeirs­dótt­ir 4. mars 2017. MBL Fannst ég skilja alheiminn.

MBL 5. maí 2017 Skora á stjórnvöld að bjarga lífríki Mývatns

Arnar Pálsson 5. maí 2016 Mývatn er einstakt

Arnar Pálsson 30. október 2017 Lífið í hrauninu – lífríki í vatnsfylltum hraunhellum í Mývatnssveit

Arnar Pálsson 21. mars 2012 Flórgoðinn á Mývatni

Arnar Pálsson 6. mars 2008 Hamingjuóskir til Árna og Arnþórs

 

 

 

Big bird gat af sér nýja tegund finka

Í fréttum Rúv er nú sagt frá nýútkominni rannsókn Peter og Rosemary Grant, sem greinir frá því sem virðist vera fyrstu skref í myndun tegundar.

Sangeet Lamichhaney o.fl. 2017 Rapid hybrid speciation in Darwin’s finches Science. DOI: 10.1126/science.aao4593  

Galapagoseyjar eru samofnar nafni Charles Darwin, og hugmyndinni um þróun vegna náttúrulegs vals. Eyjarnar mynduðust vegna eldvirkni, og eru ansi ólíkar í gróðurfari og aðstæðum. Þegar finkutegund frá Suður Ameríku námu land á eyjunum fyrir milljónum ára, stóðu henni mörg ólík búsvæði til boða. Fæðan var ólík, sem leiddi til þess að goggar og líkamar finkanna tóku að breytast, kynslóð fram af kynslóð. Á eyju með hörð fræ, eignuðust finkur með stæðilega gogga og sterka kjálka fleiri afkomendur en hinar finkurnar. Þannig breyttust meðal goggarnir, í gegnum árþúsundin og mynduðu um 13 aðskildar tegundir á Galapagoseyjum. Reyndar veitti Darwin finkunum ósköp litla athygli þegar hann stoppaði við í siglingunni umhverfis hnöttinn, og þegar heim var komið hreifst hann fyrst að svipuðu mynstri þróunar og sérhæfingar á mismunandi eyjum í hermifuglum (mockingbird).

Þróun á löngum tíma

Kenning Darwins gengur út á að breytingar verði á tegundum kynslóð fram af kynslóð, m.a. vegna áhrifa náttúrulegs vals. Yfir hinn óralanga tíma sem lífverur hafa byggt jörðina verða því breytingar á tegundum, þær lagast að umhverfi sínu og greinast í ný form og stundum aðskildar tegundir. Darwin lagði mikla áherslu á mikilvægi tímans og uppsöfnun smárra breytinga, og þróunarfræði nútímans hefur staðfest þetta. En þótt að þróun sé óhjákvæmileg á lengri tímaskala, þá getur hún einnig gerst hratt.

Þróun á stuttum tíma á Galapagos

Þegar Pétur og Rósamaría Grant komu til eyjanna fyrir um 40 árum, ákváðu þau að einbeita sér að finkum á einni lítilli og óbyggilegri eyju, Dapne Major. Eyjan er það lítil að þau gátu kortlagt stofninn mjög rækilega og fylgst með einstaklingum og afkomendum þeirra. Þau vonuðust til að geta rannsakað vistfræði finka í náttúrulegu umhverfi, en urðu sér til undrunar einnig vitni að þróun á nokkrum kynslóðum.

Lífríki Galapagoseyja verður fyrir miklum áhrifum frá straumakerfum Kyrrahafsins. El nino og La nina hafa áhrif á úrkomu á eyjunum, sem sveiflast frá blautum árum til svíðandi þurrka. Þetta breytir framboði og samsetningu fræja á eyjunum og þar með eiginleika finkanna.

Grant hjónin komu hingað til lands haustið 2009, og héldu fyrirlestur á afmælisári Darwins.  Þau sýndu sveiflur í stærð gokka í finkustofninum á eyjunni Dapne major. Þau sýndu líka að við vissar umhverfisaðstæður getur sérhæfing finkanna horfið, og tvær tegundir runnið saman í eina.

Grant hjónin koma aftur til landsins, og halda erindi 22. maí n.k. í Norrænahúsinu. Erindin eru öllum opin og verða hin forvitnilegustu.

Tilurð nýrra finka á Galapagos

Í bók þeirra hjóna sem út kom 2014 segir frá  athyglisverðu dæmi, vísi að nýrri tegund. Sagan hófst þegar sérstök finka birtist á eyjunni. Hún var með stærri gogg en hinar, gat borðað kaktusaldin og söng annað lag. Grant hjónin kölluðu hana Big bird. Þessi finka makaðist og afkomendur þeirra erfðu gogginn og sönginn. Fuglar geta verið mjög fastheldnir á söng, og nota hann til að velja sér maka af réttri tegund. Afkomendur Big bird pöruðust aðallega við systkyni sín eða ættingja, og þannig viðhélst söngurinn og goggurinn sem var svo góður fyrir kaktusaldin-átið.

Það er vissulega fullsnemmt að álykta að afkomendur Big bird séu orðin ný tegund, stofninn er smár og breytingar á umhverfi geta kippt undan þeim fótum. En þetta dæmi sýnir hvernig með einföldum hætti, vistfræðileg sérhæfing og makaval getur myndað aðskilda hópa. Líkön hafa sýnt að ef þessir þættir haldast í hendur, aukist líkurnar á aðskilnaði í tvo hópa og þar með tegundir.

Eftirskrift:

Pistill þessi er byggður á eldri skrifum, en uppfærður í tilefni heimsóknar Granthjónanna.

Leiðrétting. Pétur benti á að La nina var misritað, ég er honum þakklátur fyrir ábendinguna.

Ítarefni:

JONATHAN WEINER NY Times 4. ágúst 2014 In Darwin’s Footsteps

Arnar Pálsson | 21. ágúst 2009 Finkurnar koma

Arnar Pálsson | 1. september 2009 Heimsókn Grant hjónanna

Myndband um rannsóknir þeirra
https://www.youtube.com/watch?v=n3265bno2X0Upplýsingar af vef PBS
http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/01/6/l_016_01.html