Kjóstu menntun

Í kosningunum 28. október næst komandi er tækifæri til að setja menntun á stall.

Afglöp stjórnmálamanna, mótsagnir í störfum þeirra og orðum, tap á trausti á alþingi og stofnunum samfélagsins kalla öll á aðra sýn á stjórnmálin og forgangsröðun samfélagsins.

Menntun hefur um áratuga skeið verið afgangstærð í íslensku samfélagi. Eitthvað sem rætt er um á tyllidögum, en vanrækt þess á milli. Á Íslandi hefur menntun verið um áratuga skeið ekki verið álitin máttur, heldur froða. Skóli lífsins er álitinn merkilegri en skóli fræðanna.

Nemendur í háskólum hafa sent ákall til frambjóðenda og þjóðar, um að menntamál verði sett á oddinn. Framtíð nemann og landsins hangir á spýtunni.

Forkólfar nemendafélaga hafa ritað nokkrar góðar greinar um málið, undir merkin u #kjóstumenntun. Fyrstu greinina skrifaði Ragna Sigurðardóttir - Kjóstu menntun 28. október

Hún segir:

Íslenskt háskólakerfi fær ekki þá athygli og fjármögnun sem til þarf og stjórnvöld verða að stíga alvöru skref til þess að kerfið þjóni bæði nemendum og samfélaginu sem skyldi. Eins og kunnugt er hefur aðgengi að menntun og menntunarstig þjóða bein áhrif ekki aðeins á efnahag, heldur líka á gildi, þekkingu og viðhorf einstaklinga sem er til hagsbóta fyrir samfélagið.^1,2

Það er því kominn tími til að íslenskt háskólakerfi sé fjármagnað með fullnægjandi hætti. Til þess þarf metnað stjórnvalda. Í komandi kosningum teljum við í Stúdentaráði að mikilvægt sé að hafa skýra framtíðarsýn fyrir Ísland í alþjóðlegu samhengi. Stúdentaráð Háskóla Íslands hvetur því stjórnmálaflokka á Íslandi til að beita sér fyrir bættri fjármögnun háskólastigsins og kjósendur að kjósa menntun þann 28. október.

Benedikt Traustason fjallaði einnig verðmætin fólgin í náttúrunni.

Hann sagði:

Undanfarin 10 ár hefur nær stöðugt verið skorið niður til líf- og umhverfisvísindadeildar Háskóla Íslands. Innan þeirrar deildar eru m.a. ferðamálafræði, en ferðaþjónusta er ein meginstoð íslensks atvinnulífs, og líffræði, sem gegnir lykilhlutverki við að skilja þær breytingar á náttúrunni sem við stöndum frammi fyrir. Innan þeirrar deildar eru þeir sérfræðingar sem treysta verður á til að draga úr óæskilegum áhrifum loftslagsbreytinga. Á seinustu 10 árum hefur námsframboð innan líffræðinnar verið rýrt, skyldufögum í grunnnámi verið fjölgað, valnámskeiðum fækkað um ríflega helming, verklegum kennslustundum fækkað um fjórðung og vettvangsferðir skornar burt eða skildar eftir í skötulíki.

Nám þeirra sem við ætlumst til að rannsaki áhrif loftslagsbreytinga og hvað kann að vera til ráða er þess vegna einsleitara, sérhæfing nemenda er minni og af þeim sökum er geta okkar til að takast á við loftslagsvandann takmarkaðri. Það er því grátbroslegtað hugsa til þess að stærstu atvinnuvegir Íslendinga eru og hafa verið byggðir á náttúrunni. Er þá sama hvort litið er til landbúnaðar, fisksins í sjónum eða lunda og hvala sem laða sífellt fleiri ferðamenn til landsins.

Menntun og rannsóknir í öndvegi

Leyndarmál veraldar, lögmál náttúru, hagkerfa, sálar og líkama hafa afhjúpast með vísindum og fræðum. Við höfum lært um gang himintunglanna, orsakir sjúkdóma, eiginleika frumefna og rafmagns. En einnig um þroska einstaklingsins, breytingar á samfélögum, félagslega krafta og snilld og veikleika mannfólks.

Þekking sprettur ekki af sjálfu sér eða úr mold, hana þarf að rækta. Til að rækta þekkingu þarf menntun og menntastofnanir, aðbúnað og frelsi til rannsókna og fræðistarfa, viljugt og fært fólk og síðast en ekki síst, stuðning samfélags.

Í umræðu nútímans eru samt ekki margir sem halda á lofti mikilvægi menntunar og vísinda. Auðvitað er míkilvægt að byggja íbúðir, búa til störf, lækna fólk og halda börnum uppteknum meðan foreldrar vinna. En mér virðist eins og stundum gleymist að hugsa til framtíðar. Menntun og vísindastörf eru undirbúningur fyrir framtíðina. Líka fyrir hina ófyrirsjáanlegu framtíð.

Stundum höldum við að sérstakur undirbúningur sé betri en almennur. Það að búa til varnarvegg fyrir flóð er sértækur undirbúningur fyrir mögulega ógn í framtíðinni. Það að mennta fólk og afla þekkingar um ákveðin fyrirbæri, er almennari undirbúningur fyrir áskoranir framtíðar. Auðvitað er mikilvægt að verjast flóðum, eins og að bregðast við brýnum vandamálum. En við verðum líka að passa að borða ekki allt útsæðið.

Með því að vanrækja menntun erum við ræðarinn sem hugsar bara um að róa, en horfir aldrei í kringum sig. Slíkur einstaklingur gæti snúist í hringi, róið á haf út frekar en til lands eða hamast á árunum þótt báturinn sé bundinn við bryggju.

Í kosningarbaráttu mánaðarins hefur ekki borið mikið á umræðu um mikilvægi menntunar, vísinda og fræða. Kjartan H. Njálsson bendir á þetta og mikilvægi vísinda fyrir íslenskt samfélag í leiðara Fréttablaðs dagsins. Hann ræðir m.a. tímamótarannsókn Hjartaverndar sem hófst árið 1967 og segir:

Við erum enn eftirbátar þeirra þjóða sem við berum okkur saman við þegar fjárframlög til vísinda eru skoðuð. Þannig er undarlegt, sérstaklega í ljósi þess hversu mikið vísindi og rannsóknir hafa fært okkur, hve lítið fer fyrir vísindum í yfirstandandi kosningabaráttu. Vísindi ber varla á góma í umræðuþáttum og viðtölum við þá sem falast eftir trausti kjósenda til að tryggja áframhaldandi velsæld og framfarir hér á landi.

Rétt eins og við gerðum í október árið 1967 þá þurfum við að tryggja vísindamönnum stöðuga og öfluga innviði og umhverfi fyrir vísindastörf. Núverandi stefna í þessum mikilvægu málum er ekki til þess fallin að blása íslenskum vísindamönnum eldmóð í brjóst. Því fer fjarri.

Á morgun stendur Vísindafélag Íslendinga og félag prófessora fyrir málþingi um hlutverk vísinda og menntunar, og hefur boðað fulltrúa allra stjórnmálaflokkana. Ég hvet þá sem vilja veg vísinda og menntunar á Íslandi til að mæta.

Háskólar í öndvegi? Framtíð háskólastigsins á Íslandi

Þjóðminjasafnið 12:15.

Mynd af veiðivötnum, jarðfræðilegu og líffræðilegu undri.

Vísindastefna fjarri raunveruleika?

Á Vísindaþingi í síðasta mánuði var kynnt stefna Vísinda- og tækniráðs 2017-2019, en síðasta stefna rann sitt skeið í lok síðasta árs.
Í stefnunni er farið hástemmdum orðum um mikilvægi vísinda og menntunar fyrir nútímasamfélag. Þó virðist hún ekki vera í tengslum við þann raunveruleika sem blasir við í íslensku vísindaumhverfi og endurspeglar heldur ekki mikinn metnað fyrir hönd vísinda, tækni og menntunar í landinu.

Þannig hefst grein í Fréttablaði gærdagsins Vísindastefna fjarri raunveruleika rituð af stjórn vísindafélags Íslendinga.

Þar segir enn fremur...

Til dæmis er talað um að á Íslandi sé öflugt rannsóknaumhverfi á mörgum sviðum, en ekki er horfst í augu við þær staðreyndir að rannsókna- og nýsköpunarumhverfið hér sé mjög brotakennt og öll umgjörð um það veikburða. Þetta er m.a. niðurstaða jafningjamats af hendi Evrópusambandsins sem gert var í tengslum við síðustu stefnu ráðsins en nú virðist vera búið að stinga þeirri úttekt undir stól.
Það vekur líka athygli að stærstu fjármögnunarmarkmið stefnunnar eru endurunnin úr síðustu stefnu, en færð aftur um hálfan áratug. Þessi markmið, annars vegar að fjárframlög til rannsókna- og þróunar nái 3% af vergri landsframleiðslu og hins vegar að fjármögnun háskólastigsins nái fyrst meðaltali OECD-landanna og síðan Norðurlandanna, eru vissulega nauðsynleg en að sama skapi mjög afhjúpandi. Stefnum Vísinda- og tækniráðs hefur nefnilega aldrei verið framfylgt, en nýjar stefnur voru settar fram árin 2003, 2006, 2010 og 2013 og svo núna. Því hefur þurft að setja sömu markmiðin aftur og aftur á meðan stefnurnar hafa dagað uppi sem dauð skjöl í skúffum ráðuneyta.

Erfiðar ákvarðanir í heilbrigðisþjónustu, Stokkhólmur 20. nóvember

Erfiðar ákvarðanir í heilbrigðisþjónustu Norðurlanda

 

Heilbrigðisþjónusta norrænna landa er undir álagi vegna breytinga á samfélögum, efnahagslegra þátta og breytinga í læknis- og lyfjafræði. Norræna lífsiðanefndin heldur opinn fund um málið í Stokkhólmi 20. nóvember n.k. Fjöldi fyrirlesara ræðir um ákvarðanatöku í heilbrigðiskerfinu, siðferðileg og læknisfræðileg gildi, en rýnir einnig í kerfin sem sett hafa verið upp til að auðvelda erfiðar ákvarðanir um forgangsröðun. Dagskrá má sjá hér að neðan og þar er einnig og tengill á skráningarsíðu.

Samfara velsæld hefur hlutfall aldraðra hækkað í samfélögum á Vesturlöndum og með sjúkdómum sem leggjast aðallega á eldri borgara (eins og t.d. Alzheimer) eykst álag á heilbrigðiskerfin. Einnig hafa framfarir í læknis- og lyfjafræði leitt til þess að nú eru margskonar nýjar meðferðir eða lyf í boði, en margar þeirra eru mjög dýrar.

Hvernig getum við tekið réttar ákvarðanir um notkun á t.d. nýjum, dýrum lyfjum, í heilbrigðiskerfi með takmörkuðu fjármagni? Bilið milli þess sem hægt er að gera og þess sem við höfum efni á stækkar stöðugt.

Forgangsröðun hefur alltaf verið mikilvæg í starfi lækna og heilbrigðisstarfsfólks, en hún hefur til þessa aðallega verið á milli ólíkra sjúkdóma (mismikið fé sett í málaflokka, eins og t.d. geðheilbrigði eða klassískar lækningar). Slíkar ákvarðanir hafa oftast verið teknar á af stjórnmálamönnum eða yfirstjórnum spítala, en rökstuðningurinn er sjaldan skýr eða opinber.

Fundur norrænu lífsiðanefndarinnar í Stokkhólmi 20. nóvember næstkomandi mun spyrja áleitinna spurninga um ákvarðanatöku í heilbrigðiskerfinu?

• Er nauðsynlegt að breyta ákvarðanatöku í heilbrigðiskerfinu?
• Hversu mikils virði er líf?
• Má neita sjúklingi um meðferð vegna mikils kostnaðar?
• Hvaða siðfræðilegu gildi eiga að stýra ákvörðunum okkar?
• Hvernig tryggjum við gæði heilbrigðiskerfisins, t.d. fyrir áhrifum einkaaðilla eins og lyfjafyrirtækja?

Norrænir spítalar og heilbrigðiskerfi hafa tekist á við þessar spurningar á ólíka vegu, allt frá ákvörðunum lækna í einstökum tilfellum til leiðbeinandi reglna sem settar hafa verið á tilteknum spítölum eða stofnunum.

Með þessum fundi vill Norræna lífsiðanefndin setja kastljósið á þau siðfræðilegu gildi sem ættu að vera leiðbeinandi í heilbrigðiskerfum nútímans. Markhópurinn er starfsfólk heilbrigðisstofnanna, stjórnmálamenn, fræðimenn og allir þeir sem áhuga hafa á málinu.

Nánari upplýsingar á ensku og dagskrá fylgja hér að neðan.

 

Hard Choices in Nordic Health Care 2.0 Stockholm, 20 November 2017 Background:

All countries are facing ethical and economic problems in today's and, even more, in tomorrow's health care systems. One main reason is demographic changes in the population which gives rise to increasing demands of health care. In the western hemisphere, this is mostly due to a longer life expectancy which leads to an increase of disorders that are costly for the society at large, such as for example Alzheimers disease. Another main reason is the rapid progress in biomedical technologies which often leads to new possibilities of treatment but often to increasing costs in the health sector. The development of new drugs as well as other technologies is often costly. Many countries have experienced a need for new decisions concerning what the costs for a prolonged life, often limited to a fairly short time, can be justified. The gap between what can be done and what can be afforded in the health care sector is thus growing.

There has always been a need for priority settings within modern health care, but those have hitherto often been on a horizontal level, i.e. choices between different groups of disorders. These decisions have often been made on a political and administrative level, but often not explicit and with limited transparency towards the citizens.

Today we are facing new situations where vertical priority settings have come to the fore in a more explicit manner. New ethical questions are being raised like "how much is a life worth?" or "can a patient be denied treatment due to high costs?". These questions have hitherto been implicit in professional decisions but have now also been institutionalized in different manners in systems and processes that are set up in order to defend ethical principles of priority settings in relation to business proposals from the pharmaceutical industry and other similar stakeholders.

It is quite clear that these questions are worrying for politicians and chief administrative persons in all Nordic countries. The work in this area, however, seems to mostly be focused on economical and administrative processes, whereas the fundamental ethical principles that should guide all priority settings often are not discussed satisfactory. There may therefore be a good timing to bring the primary bioethical principles that are used in the Nordic countries to discussion. The principles used in the Nordic countries are similar but not identical and it could be of great interest to compare these principles and to examine what difference this could make in health care praxis. It could also be important to examine the "old and classical" principles with the challenges in the health care sector described above.

With this conference, the Nordic Committee for Bioethics aims to highlight fundamental ethical principles that should guide the priority settings in the modern health care. The conference is aimed at medical professionals, policy makers, academics and the general public, and is a follow-up of the NCBio workshop "Hard Choices in Nordic Health Care – Expensive treatments and priority settings", held in Stockholm in November 2015.

Please note that the seminar is free of charge, but participants pay their own travel and accommodation costs. The conference is organised in cooperation with the Swedish Society of Medicine.

Preliminary programme:

08:30 Opening and welcome, NCBio Chair Professor Kirsten Kyvik

08:40 Introductory remarks and presentation of the programme, Local host Professor Ingemar Engström Session 1: What are the goals of medicine?

08:45 Autonomy and trust in bioethics, Professor Maartje Schermer, ErasmusMC Rotterdam

09:15 The nature of suffering and the goals of medicine, Professor Fredrik Svenaeus, Södertörn University

09:45 Discussion

10:00 Coffee

Session 2: Needs or demands as driving forces in health care

10:30 Justice and priority settings in health care, Professor/Director Angus Dawson, University of Sydney

11:00 The cake and its bits: can universal health care systems survive (without) ethical priority setting?, Professor Christian Munthe, University of Gothenburg

11:20 Health care as a commodity or a sign of solidarity?, Professor Bettine Lemann Kristiansen, University of Aarhus

11:40 Discussion 12:00 Lunch Session 3: Does age matter?

13:00 All men and women are born equal, Professor Greg Bognar, Stockholm University

13:30 The question of age in priority settings, Professor Ole Frithjof Norheim, University of Bergen

14:00 Discussion 14:30 Coffee Session 4: How much is a life worth?

15:00 The place of economics in priority settings, Professor Samuli Saarni, University of Helsinki

15:30 Is there a limit to health costs, Professor Gudmundur Heidar Frimannsson, University of Akureyri

16:00 Discussion Final lecture:

16:30 Who should make the hard choices in health care, Director Birgir Jakobsson, Directorate of Health, Iceland

Venue: The Swedish Society of Medicine, Klara Östra Kyrkogata 10, 101 35 Stockholm

The conference is open for registration!

Er maðurinn ennþá að þróast?

Maðurinn er kominn af öpum. Sem þýðir ekki að simpansar séu forfeður okkar, heldur að við og simpansar erum komnir af sama apanum sem lifði fyrir einhverjum 5 milljón árum eða svo.

Steinveringafræðingurinn Neil Shubin skrifaði fræga bók um þróunarlegan uppruna mannsins, sem hann kallaði okkar innri fiskur. Þar lýsti Neil því hvernig margt í byggingu og eiginleikum mannsins má útskýra með þeirri staðreynd að við og fiskar eigum sameiginlegan forföður.

Þróun er afleiðing breytileika í eiginleikum, erfða sem hafa áhrif á þá eiginleika og mishraðri æxlun. Af þessu þrennu leiðist að lífverur munu þróast. Og þar sem barátta er fyrir lífinu munu eiginleikar lífvera breytast, aðlagast umhverfinu og áskorunum lífsins.

Allar lífverur uppfylla þessi skilyrði og þar af leiðandi þróast allar lífverur. Alltaf. Líka menn, í dag.

Guðmundur Pálsson og Andri Freyr Viðarsson kölluðu okkur til samtals um þróun mannsins í síðdegisútvarp Rásar 2 þann 21. september síðastliðinn (samtalið hefst á 47 mínútu).

Ítarlegri pistill byggður á þessum er í vinnslu.

Ítarefni:

Arnar Pálsson 10. mars 2011 Eyðilegging á erfðamenginu skóp einkenni mannsins

Arnar Pálsson 29. maí 2017 Gen sem voru meinlaus fyrir 1000 árum eru banvæn í dag

Arnar Pálsson 1. nóv. 2011 Keyptu forfeður okkar heila fyrir garnir?

 

Ævintýralegur skógur í auðninni

Á miðjum Skeiðarársandi vex nú skógur, 40 ferkílómetrar að stærð. Þóra Ellen Þórhallsdóttir og Kristín Svavarsdóttir hafa stundað rannsóknir þarna um u.þ.b. 20 ára skeið, og fylgst með lýgilegri framvindu gróðurs og sérstaklega birkis.

Fjallað var um þetta í Landanum í gær. Sjón er sögu ríkari.

ótrúlegur vöxtur á eyðisandi.

Líffræði Íslands er líffræði landnáms og líffræði öfgakenndra sveifla í náttúrunni. Landið okkar var hulið ísaldarjökli fyrir 15.000 árum, og frá því að ísöld lauk hafa gos, flóð og skriður mótað landslagið og lífríkið.

Nýleg eldgos í Vatnajökli, öskufall og hlaup yfir sanda, gefa okkur nasasjón af þeim kröftum sem mótað hafa eyjuna okkar. Og þeim áskorunum sem lífverur hér þurfa að kljást við. Þetta á jafnt við um plöntur, dýr og örverur. Allar þurfa þær að mæta öfgum í umhverfisaðstæðum, með aðlögunarhæfni sinni. Aðlögunin getur verið lífeðlisfræðileg, sami einstaklingur breytir virkni sinni eða vaxtarformi til að tjónka við umhverfisþátt. En hún getur líka verið þróunarfræðileg. Breytileiki er til staðar í stofni, sem verður fyrir breytingum á umhverfisaðstæðum, t.d. áfoks ösku eða eldgos í vatnakerfinu. Síðan lifa sumar gerðir af frekar en aðrar, sem leiðir þá til þróunar stofnsins.

Spennandi verður að vita hvað hefur átt sér stað á Skeiðarársandi, hvort landnám birkisins sé drifið af sveiganleika tegundarinnar eða hraðri þróun hennar að opinni vist.

 

Geta tveir einstaklingar farið í erfðapróf og fengið að vita hvort þeir séu samfeðra?

„Geta tveir einstaklingar farið í erfðapróf og fengið að vita hvort þeir séu samfeðra?“ Arnar Pálsson. Vísindavefurinn, 13. september 2017. http://visindavefur.is/svar.php?id=74204. Upprunalega hljóðaði spurningin svona:

Við erum tvö sem erum búin að vera að spá hvort við eigum sama pabbann, við erum nokkuð viss en langar að fá að vita það 100%. Það er ekki mikil hjálp frá mömmu hans þar sem hún vill ekkert segja og pabbi minn eða okkar segir lítið. Okkur finnst mjög dýrt að borga nærri 300 þúsund fyrir DNA-próf og vorum að pæla hvort það sé ekki eitthvað annað sem við getum gert. Ég fékk til dæmis sent heim fyrir einhverju síðan eitthvað DNA-próf sem ég átti að senda suður til að athuga með sjúkdóma. Veist þú hvort það gæti virkað að nota það?

Snögg vefleit leiðir í ljós að margir erlendir aðilar bjóða almenningi upp á erfðapróf og er kostnaðurinn mjög breytilegur. Fólk þarf að verða sér út um réttu áhöldin, taka sýni og senda á fyrirtækið sem skilar niðurstöðum innan tiltölulega stutts tíma. Hins vegar er að ýmsu að hyggja í þessu sambandi eins og nánar er fjallað um í svarinu hér á eftir Við erum öll ólík, í útliti, eiginleikum og genum. Hægt er að greina skyldleika einstaklinga, bæði náinna ættingja og fjarskyldari, með nýlegum aðferðum sem greina breytileika í genum. Erfðapróf byggjast á því að skoða breytilega staði í erfðaefninu, til dæmis basa sem eru ólíkir manna á milli. Með því að skoða nægilega marga staði í erfðaefninu er hægt að staðfesta faðerni, skyldleika og jafnvel uppruna fólks af ólíkum þjóðarbrotum, til dæmis Íslendinga eða Gyðinga samanber svar við spurningunni: Getur einstaklingur vitað hvort hann er Gyðingur með því að taka próf?

Við faðernispróf er erfðapróf framkvæmt til að skera úr um faðerni barns, til dæmis ef fleiri en einn kemur til greina eða ef faðirinn gengst ekki við barninu. Fengin eru sýni úr barninu, móður og mögulegum föður eða feðrum og borin saman með erfðaprófi. Sjaldgæfara er að móðerni barns sé á huldu en í nokkrum tilfellum hefur verið grunur um rugling á nýburum. Erfðapróf á feðrum og mæðrum byggist á samþykki hlutaðeigandi, eða er krafist af dómara til dæmis ef um dómsmál um faðerni eða arf er að ræða. Erfðapróf má einnig nota til að greina skyldleika annarra einstaklinga til dæmis systkina, hálfsystkina eða tvímenninga. Því geta tveir einstaklingar farið í erfðapróf til þess að fá að vita um skyldleika sinn, til að mynda hvort þeir séu samfeðra eða sammæðra. Erfðapróf eru tæknilega flókin og kosta peninga. Niðurstöðurnar eru áreiðanlegastar þegar prófið er framkvæmt á vottaðri rannsóknarstofu af sérfræðingum. Á undanförnum áratug hefur framboð aukist á ódýrum einnota erfðaprófum sem nálgast má í lyfjaverslunum eða á Netinu. Því fylgja margvísleg álitamál og er áreiðanleikinn veigamestur. Einnota erfðapróf eru ónákvæmari en próf unnin á vottaðri rannsóknastofu. Með auknu framboði einnota erfðaprófa og nýjum fyrirtækjum sem bjóða upp á erfðaprófunarþjónustu fylgja líka nýjar áskoranir. Þær tengjast meðal annars friðhelgi einstaklinga og ófyrirséðum niðurstöðum.

 

Með auknu aðgengi að erfðaprófum opnast möguleikinn á að fólk skoði sín eigin gen, en einnig annarra (ef lífsýni er til staðar). Nothæfu erfðaefni fyrir erfðapróf má ná úr margs konar lífsýnum, úr líkamsvessum, svita eða öðrum hlutum líkamans. Ekki er tryggt að leikmenn virði alltaf réttindi samborgara sinna og fái samþykki fyrir notkun lífsýna í erfðaprófi. Innan Evrópu hafa ólík lög um notkun erfðaprófa verið samþykkt eða eru í vinnslu. Í Frakklandi má til dæmis ekki nota erfðapróf nema með samþykki dómskerfisins. Fjöldi fólks í Bandaríkjunum sendir sýni til fyrirtækja fyrir erfðapróf vegna greiningu á sjúkdómsáhættu. Mörg þeirra bjóða líka upp á greiningar á uppruna einstaklinga þar sem fólk getur grennslast fyrir um sínar erfðafræðilegu rætur. Spyrja má: „Eru forfeður mínir frá Hornvík eða eyjunni Skye?“ Í alræmdustu tilfellum er þetta markaðssett sem eins konar gena-stjörnumerki þar sem uppruninn skilgreinir persónuna og einkenni hennar. En erfðapróf fyrir mögulegum sjúkdómsgenum getur líka afhjúpað óþægilegar staðreyndir. Nýleg grein í veftímaritinu Slate fjallaði um hvernig leyndarmál geta afhjúpast ef ættingjar senda inn sýni og bera saman gögnin. Tekið var dæmi um systkini sem sendu sýni til greiningar og í kjölfarið fjölgaði feðrum í fjölskyldunni um einn. Systkinin voru hálfsystkin og fréttirnar hrintu af stað tilfinningum, uppljóstrunum og uppgjöri. Á tímum þar sem aðgangur að erfðaupplýsingum og erfðaprófum er að aukast er mikilvægt að fólk hafi aðgang að sérhæfðri þekkingu og ráðgjöf. Sú ráðgjöf er ekki í boði hjá fyrirtækjum sem vilja græða á erfðafræðilegri nauðhyggju eða gena-stjörnumerkjum. Þau hafa engan áhuga á að upplýsa fólk um óvissuna í tilurð mannlegra eiginleika eða ættartrjám manna, afleiðingar þess að uppgötva að bróðir þinn er ættleiddur eða þú skyldari frænku en þig grunaði. Sérfræðiþekkingu er hægt að nálgast hjá erfðaráðgjöf og félagsráðgjöf Landspítala.

Spyrjandi fékk DNA-próf sent í pósti, sem átti að senda til að athuga með sjúkdóma og velti fyrir sér „hvort það gæti virkað að nota það“ til að ganga úr skugga um faðerni. Fyrirtæki eða rannsóknastofnanir biðja fólk iðulega um að taka þátt í erfðarannsóknum á tilteknum sjúkdómum. Gögnin úr þeim rannsóknum geta svarað fleiri spurningum en þeirri sem lagt var upp með, til dæmis um skyldleika einstaklinga. Fólk fær ekki aðgang að niðurstöðum úr erfðagreiningum á þeim sjálfum, og alls ekki upplýsingar um aðra einstaklinga. Það er því ekki hægt að taka þátt í erfðarannsókn til að kanna skyldleika sinn við einhverja aðra. Samantekt:

• Tveir einstaklingar geta farið í erfðapróf og vitað hvort þeir séu samfeðra eða sammæðra.
• Öruggast er að fá erfðapróf og faðernispróf framkvæmd af viðurkenndum aðilum.
• Notkun erfðaprófa í gegnum Netið getur afhjúpað fjölskylduleyndarmál með réttu eða röngu.

Heimildir og frekari fróðleikur:

• Erfðaráðgjöf Landspítala. (Skoðað 26. 6. 2017).
• Félagsráðgjöf Landspítala. (Skoðað 26. 6. 2017).
• EDS. „Hvert er ferlið við faðernispróf?“ Vísindavefurinn, 5. nóvember 2004. (Skoðað 26. 6. 2017).
• Arnar Pálsson. „Hvernig virka erfðapróf? “ Vísindavefurinn, 21. júní 2016. (Skoðað 26. 6. 2017).
• Arnar Pálsson. „Getur einstaklingur vitað hvort hann er Gyðingur með því að taka próf?“ Vísindavefurinn, 6. september 2016. (Skoðað 26. 6. 2017).
• Daniel Engber. Who’s Your Daddy? The perils of personal genomics. Slate 21. maí 2013. (Skoðað 26. 6. 2017).
• Mertens G. The ethical debate on present day paternity testing practices. Acta Clinica Belgica. 2006 Mar-Apr;61(2):74-8.

 

Flugskrímslaveisla

Í kærkvöldi bauð Rúv upp á flugskrímslaveislu. Sýndur var þáttur úr smiðju David Attenboroughs, um þróun flugeðla og fugla. Þátturinn fylgdi sögu flugeðlanna, og rakti tilurð helstu breytinga á formi þeirra og starfsemi. Fyrstu flugeðlurnar voru með hala og gátu líklega ekki gengið á afturfótunum, heldur studdust við vængina á göngu (eða klifri).

Líka voru vísbendingar um að sumar fyrstu eðlurnar hafi aðallega hangið í trjám eða á klettum, frekar en að ganga á jafnsléttu.

Þegar fram kom afbrigði án hala, opnuðust nýjir möguleikar fyrir flugeðlurnar. Einnig breyttust beinin úr venjulegum eðlubeinum í léttari og jafnvel loftfyllt rör, eins og síðar þróaðist hjá fuglum.

David rakti þessa sögu eins og honum er einum lagið, og treysti mikið á tölvutækni til að sýna líkön af formi, flugi og hreyfingum flugeðlanna. Allt byggði þetta á nýlegum rannsóknum og niðurstöðum á steingervingum ólíkra flugeðla. Sumt leikur ennþá vafi á, eins og t.d. hvaða hlutverki stór kambur á höfði Tapejara flugeðlunar gengdi. S. Chatterli setti fram þá tilgátu að kamburinn hjálpað við stjórnun og snarpar beygjur. Hann lagði einnig til að vængir og kambur Tapejara* væri siglingatæki, og að eðlan hefði flotið undan vindi. Mér finnst báðar tilgátur ansi villtar, og líklegri skýring er sú sem David ræðir í þættinum. Að kamburinn hafi komið til vegna kynvals (e. sexual selection), svona dáldið eins og horn hreindýra og fjaðrakrans páfuglsins.

Altént, ég mæli með flugskrímslunum.

*Mynd af vef National Geographic.

Flying monsters - National geographic

New information on the pterosaur Tupandactylus imperator, with comments on the relationships of Tapejaridae

Felipe L. Pinheiro, Daniel C. Fortier, Cesar L. Schultz, José Artur F.G. De Andrade, and Renan A.M. Bantim

Acta Palaeontologica Polonica 56 (3), 2011: 567-580 doi: http://dx.doi.org/10.4202/app.2010.0057

Mannauður úr engu?

Gullgerðarmenn fortíðar héldu að þeir gætu búið til gull úr blýi, eða einhverju algerlega verðlausu. Þeir héldu að hægt væri að umbreyta efnum í gull með tilraunum og blöndunum.

Gullgerð virkar ekki. En það er hægt að gera gull af mönnum með því að skaffa þeim rétt umhverfi. Mannfólk mótast af umhverfi sínu, og leiðin til að búa til mannauð er að skaffa ungu fólki frjótt og hvetjandi umhverfi.

Það er að segja góð heimili og gott menntakerfi. Saman getum við byggt upp góðar menntastofnanir og skóla, sem hjálpa börnum að þroskast og gerir fólk sjálfstætt, skapandi og hugsandi.

Skólakerfið allt hefur verið í fjársvelti í marga áratugi, sem sést best á ástandi skólabygginga en einnig í sambærilega alvarlegum brestum í starfi, skorti á bókum og kennsluefni og lélegri aðstöðu ólíkra skóla og skólastiga. Í formlegu skólakerfi landsins eru háskólar athvarf fyrir þá sem vilja mennta sig og þroskast með því að læra. Í Háskóla Íslands hefur langvarandi fjárskortur komið niður á húsnæði og útbúnaði, vinnuaðstöðu starfsfólks og gæðum náms.

Mannauður verður ekki til úr engu. Mannauður þarfnast góðrar umgjarðar, menntastefnu, kennara, starfsfólks, bygginga og tækja. Og það getur alþingi skaffað með áherslu á málaflokkinn og fjármagni til háskólanna.

Torfi Túliníus fjallar um mannauð í grein í Fréttablaðinu í dag. Hann segir:

Í heimi tuttugustu og fyrstu aldar, með öllum sínum tækifærum og áskorunum, skiptir mannauður ekki síður máli en í veröld fornskáldsins. Tækifærin eru mikilfengleg með tækninýjungum, hnattvæðingu og síauknum skilningi á náttúrunni og okkur sjálfum. Áskoranirnar eru gríðarlegar með fólksfjölgun, náttúruvá af margvíslegu tagi, að ónefndri vaxandi misskiptingu auðs með fylgifiskum hennar: óréttlæti og ófriði. Til að nýta tækifærin og takast á við áskoranirnar er þörf fyrir fólk sem hefur verið þjálfað í skipulagðri þekkingarleit og í hugsun sem er í senn gagnrýnin og skapandi.

Það er með öflugu menntakerfi sem þjóðfélög skapa mannauð af þessu tagi, frá leikskóla upp í háskóla. Leik- og grunnskólar búa börnum umhverfi þar sem þau öðlast grunnfærni og eiga að eflast af sjálfstrausti og vinnugleði. Framhaldsskólarnir byggja á þessu starfi, hlúa að almennri menntun ungmenna um leið og þeim er leiðbeint á fyrstu stigum sérhæfingar. Svo tekur æðri menntunin við ýmist sem starfs-, tækni- eða háskólanám þar sem fyrrnefnd þjálfun fer fram. Alls staðar í samfélaginu er mannauður mikilvægur en háskólar hafa sérstöðu því þar er hugað að tækifærum og áskorunum nútíðar og framtíðar með rannsóknum og nýsköpun. Í frumvarpi því til fjárlaga sem liggur fyrir þinginu eru framlög til háskólastigsins enn töluvert lægri en í þeim löndum sem við berum okkur saman við. Ljóst er að mannauður okkar Íslendinga muni rýrna nema stjórnvöld hætti að svelta háskólastigið.

Alþingi verður að taka fjárlagafrumvarpið til umfjöllunar en hefur nú óbundnar hendur í ljósi þess að stjórn Bjarna Benediktssonar er fallin. Rík ástæða er til þess að hvetja hið ágæta mannval sem situr á þingi til að taka höndum saman og hækka framlög til háskóla í fjárlögum næsta árs og efla með því móti mannauð okkar.

Það kvakar eins og önd, syndir eins og önd en er bastarður

Samkvæmt bandarísku máltæki, ef það kvakar eins og önd, syndir eins og önd og gengur eins og önd, þá er það önd. Titill pistilsins er bein þýðing á grein J. Klein í New York Times sem fjallar um erfðablöndun andategunda.

Stokkendur eru með algengustu andategundum á jörðinni. Hún hefur víða útbreiðslu á norðurhveli, í Norður ameríku, Evrópu, Asíu og norðurhluta Afríku. Þær geta bæði verið staðfuglar og farfuglar. Mottled endur eru mun sjaldgæfari, og finnast þær eingöngu sem staðfuglar á Mexíkóflóa. Búsvæði þeirra hefur skroppið mikið saman vegna landnýtingar, á strandsvæðum (sem minnkuðu hæfileika votlendisins til að taka við regnvatni eins og sannaðist í Houston nú í haust).

Þær eru aðskildar tegundir þótt að útliti séu þær áþekkar. Í ljós hefur komið að stokkendur í Florida eru staðbundnar, og sýndi nýleg rannsókn að þær hafa blandast við Mottled endur á vissum svæðum í flóanum.

Erfðablöndun er algengari og auðveldari í fuglum en öðrum hópum dýra. Finkurnar á Galapagos mynda t.d. um 13 aðskildar tegundir, en nýlegar erfðarannsóknir sýna að þær hafa blandast ítrekað í fortíðinni, og jafnvel enn í dag. Með blendingum geta gen flætt á milli tegunda. Sum genanna er hjálpleg, nýtast t.d. sem varnir gegn sýklum eða hafa áhrif á svipfar finkanna og skaffa þannig erfðabreytileika sem þróunin getur nýtt sér. Pétur og Rosemary Grant, sem hafa rannsakað finkurnar á Galapagos um áratuga skeið héldu einmitt erindi um þetta við HÍ í vor. Erfðablöndun getur líka verið óæskileg, því ef einstefna er í genaflæðinu þá geta einkenni annarar tegundarinnar horfið og hún þar með.

Í tilfelli Mottled anda og stokkandanna er sú hætta fyrir hendi. Stokkendur blandast greiðlega við aðrar skyldar endur, en ef stofnar ættingjanna eru litlir og viðkvæmir er hætt við að þær líði undir lok. Einhverjar andablöndur kunna að vera lífvænlegar, en með ef tap á búsvæðum fer saman við erfðamengun er hætt við að illa fari.

Til að árétta, erfðablöndun er náttúrulegt fyrirbæri. En náttúruleg fyrirbæri og kraftar geta valdið usla, ef mannana gjörðir beina þeim á rangar slóðir.

Eins og í tilfelli margra villtra tegunda, hérlendis koma villtir laxar upp í hugann, getur erfðaflutningur leitt til hnignunar stofna og jafnvel útdauða.

Ítarefni:

Fræðsla um stokkendur.

JOANNA KLEIN 12. september 2017. New York Times. What Swims Like a Duck and Quacks Like a Duck Could Be a Hybrid of Two Duck Species

Arnar Pálsson 19. maí 2017 Leifturhröð þróun finka á Galapagos

Arnar Pálsson 5. janúar 2017 Mun norskt genaregn eyðileggja íslenska laxinn?