Api nuddar chilipipar í feldinn

Hann beit chilipiparinn í tvennt. Maulaði á endunum. Síðan byrjaði hann að rjóða tættum piparnum í feldinn. Sama gerði hann við blaðlaukinn sem á boðstólnum var.

Hettuapar í náttúrunni velja lauf af plöntum með sterka lykt og ákveðna efnasamsetningu. Þeir hnoða blöðin og brjóta upp, og nudda safanum úr þeim í feldinn og á húðina. Þetta er félagslegt atferli, þeir eru oft margir saman og hjálpast að við erfiðu blettina til dæmis.

En hvers vegna í ósköpunum ætti skynug vera eins og hettuapi að nugga chilipipar í húðina? Í ljós hefur komið að lyktin virðist fæla burt moskítóflugur, og efni í ávextinum og sumum plöntum hindrar vöxt baktería. Með öðrum orðum, hettuaparnir stunda grasalækningar.

Fyrir nokkrum árum las ég kafla í bók eftir Robert Sapolski, um dýr sem virtust nota plöntur sem lyf.* Niðurstaða þess kafla var að einhverjar vísbendingar voru um að dýr nýttu sér plöntur vegna lækningamáttar en mörgum spurningum var ósvarað.

Velja dýr plöntur vegna fyrirbyggjandi eiginleika, t.d. fæla burt ásætur og sníkjudýr?

Velja dýrin plöntur meðvitað eða ómeðvitað?

Er hegðunin innbyggð eða lærð?

Í þætti um Furðudýr í náttúrunni sem sýndur var síðasta mánudag, var fjallað um varnir lífvera. Þar voru hettuaparnir teknir fyrir og einnig hið blóðrauði sviti flóðhestanna...

Furðudýr í náttúrunni- RÚV.

* Trouble with testosterone. R. Sapolski.

Maðurinn sem uppgötvaði náttúruna

Alexander mundi næstum allt, hugsaði um þrjá hluti í einu, talaði stanslaust og handfjatlaði hrökkála í fjórar stundir til að svala forvitni sinni.

Nú vitum við að náttúran er viðamikil og fjölþætt, og lýtur lögmálum sem við hana eru kennd. Við vitum líka að í náttúrunni tvinnast saman margir og ólíkir kraftar, t.d. efnahringrásir og vistkerfi, veðrahvolf og straumkerfi sjávar.

Fyrir tveimur öldum var náttúrufræðin á öðrum stað. Í fyrsta lagi var hún enn í skugga kennisetninga trúarbragða, eins og kristinnar kirkju og hugmyndum um guðlega skapara. Í öðru lagi horfðu náttúrufræðingar á veröldina með þröngum gleraugum, þeir lýstu steindum, plöntum og dýrum, en áttu erfitt með að greina mynstur á stærri skala (þar með yfir langan tíma). Prússneskur aðalsdrengur átti eftir að kenna okkur að horfa á náttúruna með víðara horni.

Alexander von Humboldt fæddist 1769 í Prússlandi og ólst upp hjá móður sinni og með eldri bróður. Móðir þeirra hvatti bræður til mennta, með það markmið að þeir gætu orðið virkir þátttakendur í hirð keisara og stöndugir menn í framtíðinni.

Námið varð leið drengjanna til að öðlast viðurkenningu móður sinnar, sem kann að hafa kynnt undir frámunalega öflugu persónulega drifi Alexanders. Wilhelm eldri bróðir Alexanders fylgdi ráðleggingum og óskum móður sinnar, og vann sig inn í embættismannakerfi Prússlands. Hann var mikilvirtur tungumálafræðingur, diplómat og fékk m.a. það hlutverk að endurskipuleggja menntakerfi ríkisins. Þótt breytingarnar sem hann lagði til yrðu ekki allar og strax að veruleika, þá stofnaði hann háskóla í Berlín. Flestir háskólamenn kannast við hugmyndir Wilhelms von Humbolts um háskóla, og hlutverk rannsókna fyrir framþróun þjóðríkja og mannkyns.

Alexander gekk í skóla móður sinnar vegna, en í honum ólgaði ævintýraþrá. Hann lauk námi í jarðfræði og námuvinnslu á einu ári (sem aðrir kláruðu á þremur), en strax þá (og í raun alla tíð) hungraði hann í könnunarleiðangra til annara meginlanda og fjallgarða.

Hann fór að vinna við eftirlit með námum, og þar þróaðist mælingaáhugi hans. Allt tíð síðan var hann sjúklega áhugasamur um mælingar, t.d. hita, segulsvið, lofthæð, eiginleikar jarðvegs o.s.frv. Á leiðöngrum hans, dróst hann með haug af útbúnaði fyrir mælingar. Á þessum tíma hafði hann ekki öðlast víðsýnina og hæfileikann til að tvinna saman staðreyndir, sem einkenndi hugsun og skrif hans síðar.

Ungur að árum komst Alexander í kynni við skáldið og fjölfræðinginn Johann Wolfgang von Goethe, sem var tveimur áratugum eldri. Goethe var kallaður Seifur þýskra lista, en mátti muna fífill sinn fegurri þegar Alexander ruddist inn í líf hans og neyddi til samræðna um eldfjöll og lífverur. Þeir ræddu mikið um hreyfiafl líkamans, á þessum tíma var nýbúið að uppgötva rafmagn og tilraunir með að hleypa straum á líkamsparta dýra afhjúpu rafvirki þeirra. Alexander öðlaðist í félagskap Goethe hugrekki til að hleypa tilfinningum og skilningi inn í vísindin, að láta ekki bara mælingar duga heldur taka víðara horn. Alexander var mjög virkur einstaklingur, skrifaði ógrynni bréfa um ævina og talaði nær stanslaust, á meðan hann hugsaði um þrennt í einu. Margir áttu í mesta basli með að fylgja eftir hugarflæði hans. Ofan á allt var hann stálminnugur, gat án fyrirhafnar rifjað upp t.d. form laufs, áferð jarðvegs og eiginleikar dýra sem hann hafði séð eða snert fyrir áratug.

Þegar móðir Alexanders lést erfðu þeir bræður töluverða fjárhæð, og fór Alexander strax að skipuleggja leiðangur til Suður Ameríku. Hann sannfærði ungan franskan grasafræðing og skurðlækni, Aime Bonpland um að taka þátt í ferðinni. Þeir sigldu til S. Ameríku 1799 og sneru heim fimm árum síðar, eftir að hafa þvælst um það sem var eða varð Venúsúela, Kólumbíu, Ekvador, Perú, Mexíkó, Kúbu og Bandaríkin.

Alexander var vel að sér í náttúru Evrópu, en í Ameríku gafst honum tækifæri á að sjá aðrar plöntur og dýr. Hann var alltaf að, sífellt að mæla, skrá og athuga. Þegar þegar þeir komu t.d. að hrökkála vatni, langaði honum til að skoða þá nánar. Hann sannfærði bændur í nágreninu um að reka hross yfir vatnsfallið, sem leiddi til mikillar ringulreiðar þegar álarnir gáfu frá sér stuð og hrossin kipptust til af gleði (eða hræðslu). Hrökkálar eru auðveldari í meðhöndlun ef þeir hafa losað hleðsluna, og næstu stundir gerðu Alexander og Aime ótal tilraunuir með álanna. Prufa að grípa í þá með báðum höndu, standandi í vatni, halda í hendina á einhverju á meðan o.s.frv. Svona eins og gert er í venjulegum samkvæmisleikjum með hrökkála nútildags. Að fjórum stundum liðnum voru þeir félagar orðnir dáldið steiktir, en höfðu aflað heilmikilla gagna um álana og eiginleika þeirra. Þeir krufðu þá auðvitað líka, en uppgötvun á rafstöð hrökkála beið betri tíma.

Á ferðalagin þroskaðist mikilvægasti hæfileiki Alexanders, það að greina mynstur í náttúrunni, jafnt líffræði, jarðfræði og umhverfisfræði.

Á ferðinni um Venúsúela tók Alexander eftir því hvernig landbúnaður spænskra landnema hafði neikvæð áhrif á náttúru svæðisins. Gróðurþekjan var rofin, jarðvegur skolaðist í læki og vötn, og uppblástur hófst. Þessar athuganir og fleiri sambærilegar sem hann gerði á ferðum sínum og í skrifum, voru þannig kveikjan að umhverfisfræðum.

Hann hafði gríðarlegan áhuga á jarðfræði og tók hæðarmælingar og loftþrýstings, skráði seguláttir (fann segul-miðbaug t.d.) og skoðaði jarðlög. En hann sá ekki bara tré, heldur skóg, og hvernig skógar breyttust með loftslagi. Dreifing plantna og samsetning sýndi sömu mynstur á ólíkum meginlöndum, t.d. norður eftir Evrópu, upp hlíðar aplanna eða Andesfjallana. Hann skilgreindi þar með  jafnhitalínur (isotherms) sem teygja sig um alla jörðina og útskýra loftslag og vistkerfi.

Þetta sést t.d. í samantekt í bók hans um landfræði plantna. Til þessa höfðu náttúrumyndir yfirleitt verið af stökum sýnum eða útsýni, en Alexander dró upp yfirlitsmynd, sem sýndi breytingar á lífríki frá flatlendi upp að jökulrönd. Sambærilegir mosar og fléttur fundust við jökulrendur í Andesfjöllum og ölpunum, og nyrst í Evrópu. Hér kom fram vísindaleg framsetning á stórri heildarmynd - náttúran var ekki lengur blanda af grjóti, dýrum og plöntum í poka, heldur heilstætt yfirgripsmikið kerfi.

Alexander von Humboldt og Aime Bonpland sigldu ár og klifruðu mörg eldfjöll í S. ameríku. Á jarðfræðikortum Alexanders setti hann fram hugmyndir um gosrásir og kvikuþrær, samtengd fjöll og aðskilin goskerfi.

Eldfjallið Chimborazao í  Ekvador var von Humboldt sérstaklega hugleikið, þá talið hæsta fjall í heimi (6268 m. en reyndar sá punktur jarðar sem næst er geimnum af því að jörðin bungar út um miðbaug).

Þeir félagar héldu á fjallið, og tók Alexander mælingar á nokkur hundruð metra fresti. Vert er að hafa í huga að árið var 1802 og útbúnaðurinn eftir því. Þeir komust ekki á toppinn, en sagan segir að útsýnið og upplifunin hafi opnað hug Alexanders fyrir stóra samhenginu í náttúrunni.

Ferðasaga von Humboldts um ameríkuleiðangurinn varð ákaflega vinsæl, og innblástur mörgum helstu náttúrufræðingum og hugsuðum aldarinnar. Um það verður fjallað í næsta pistli.

Pistill þessi er byggður að miklu leyti á bókinni Invention of nature sem Andrea Wulf gaf út 2015.

Ítarefni:

Leó Kristjánsson. „Hver var Alexander von Humboldt og hvert var hans framlag til vísindanna?“ Vísindavefurinn, 11. mars 2011. Sótt 11. desember 2017. http://visindavefur.is/svar.php?id=58666.

Myndir

Mynd af Cimborazo er af wikimedia commons - tekin af

Silvio1973 og má dreifa með Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported leyfi.

Geographie der Pflanzen in den Tropen-Ländern (1807) Mynd af Widimedia commons.

Líf og ástir við eldfjallavatn

Húsendur stunda tilhugalíf stærsta hluta vetrar. Langvarandi tilhugalíf og tíðar samfarir para eru frekar sjaldgæft í náttúrunni, en auk húsanda tilheyra menn og höfrungar hópi hryggdýra sem virðast æxlast sér til skemmtunar.

Unnur Jökulsdóttir fjallar um ástir og líf húsandanna í dásamlegri bók Undur Mývatns sem út kom í sumar. Unnur segir frá tilhugalífi andanna, varpi og lífsbaráttu. Frásögnin er leiftrandi enda gengur mikið á í lífsbaráttunni, fæðuleit og á húsnæðismarkaði húsanda. Þótt pörin séu ástúðleg og traust, amk fram að klaki (karlarnir fella þá búninginn og yfirgefa kerlu sína), er heilmikil dramatík í uppeldi ungviðisins. Hættur eru á hverju strái, búsvæðin eru óstöðug því klak flugnanna dreifist um Laxánna yfir sumarið. En húsöndin er ekki eina undur Mývatns.

Í bókinni segir Unnur frá jarðfræði vatnsins og umhverfis, og ólíkum þáttum lífríkis og samfélags. Náttúran er í forgrunni en sögur af fólki og stöðum skreyta hana og gefa hlýlegan og manneskjulegan blæ. Hún minnir að vissu leyti á meistaraskrif Mark Kurlansky um þorskinn eða saltið, þar sem saga, fræði og mannlegir þræðir tvinnast saman snilldarlega.

Ég er reyndar ekki búinn með bókina, er kominn í gegnum endurnar að hellableikjum Árna og Bjarna. Enda er þetta bók sem má ekki lesa of hratt heldur, stíllinn og andinn yfir bókinn frelsar mann og nærir.

Undur Mývatns fær mín bestu meðmæli.

Ítarefni.

Rætt var við Unni og fjallað um bókina í sunnudagsblaði Morgunblaðsins í vor. Þar sagði.

Nýj­asta bók Unn­ar, Und­ur Mý­vatns, fjall­ar um líf­ríkið við Mý­vatn og kem­ur út inn­an skamms. Vinn­an í Nátt­úru­rann­sókna­stöðinni kveikti áhuga hjá Unni og rit­höf­und­ur­inn í henni fann þörf á að miðla því áfram. „Mér fannst svo áhuga­vert allt það sem Árni og sam­starfs­fólk hans veit um; ævi­fer­ill hús­and­ar­inn­ar, ör­ver­urn­ar í vatn­inu sem ég fékk að skoða í smá­sjá og svo eru oft svo upp­byggi­leg­ar og skemmti­leg­ar sam­ræður á meðal vís­inda­mann­anna sem dvelja þarna. Mig langaði að opna þetta fyr­ir öðrum,“ seg­ir hún en bók­in er hugsuð fyr­ir al­menna les­end­ur. „Það er svo mik­ill fróðleik­ur sem er áhuga­verður og skemmti­leg­ur sem er oft fal­inn inni í fræðigrein­um sem fáir lesa,“ út­skýr­ir Unn­ur.

Í bók­inni eru eng­ar ljós­mynd­ir held­ur vatns­lita­mynd­ir, flest­ar eft­ir Árna, mest fugla­mynd­ir.

Þú virðist, í gegn­um lífið, sækja í friðsæld. Hvað veld­ur?

„Það er mér mjög mik­il­vægt að vera í friðsæld og nátt­úru. Ég elska að ganga hér í Heiðmörk­inni, helst með hundi af því að það er góður fé­lags­skap­ur. Góður hund­ur kenn­ir manni að vera í nú­inu. Hann þefar af þúfu og horf­ir á nærum­hverfið og hann er ekki að tapa sér í áhyggj­um eða hugs­un­um.“

Ásdís Ásgeirs­dótt­ir 4. mars 2017. MBL Fannst ég skilja alheiminn.

MBL 5. maí 2017 Skora á stjórnvöld að bjarga lífríki Mývatns

Arnar Pálsson 5. maí 2016 Mývatn er einstakt

Arnar Pálsson 30. október 2017 Lífið í hrauninu – lífríki í vatnsfylltum hraunhellum í Mývatnssveit

Arnar Pálsson 21. mars 2012 Flórgoðinn á Mývatni

Arnar Pálsson 6. mars 2008 Hamingjuóskir til Árna og Arnþórs

 

 

 

Big bird gat af sér nýja tegund finka

Í fréttum Rúv er nú sagt frá nýútkominni rannsókn Peter og Rosemary Grant, sem greinir frá því sem virðist vera fyrstu skref í myndun tegundar.

Sangeet Lamichhaney o.fl. 2017 Rapid hybrid speciation in Darwin’s finches Science. DOI: 10.1126/science.aao4593  

Galapagoseyjar eru samofnar nafni Charles Darwin, og hugmyndinni um þróun vegna náttúrulegs vals. Eyjarnar mynduðust vegna eldvirkni, og eru ansi ólíkar í gróðurfari og aðstæðum. Þegar finkutegund frá Suður Ameríku námu land á eyjunum fyrir milljónum ára, stóðu henni mörg ólík búsvæði til boða. Fæðan var ólík, sem leiddi til þess að goggar og líkamar finkanna tóku að breytast, kynslóð fram af kynslóð. Á eyju með hörð fræ, eignuðust finkur með stæðilega gogga og sterka kjálka fleiri afkomendur en hinar finkurnar. Þannig breyttust meðal goggarnir, í gegnum árþúsundin og mynduðu um 13 aðskildar tegundir á Galapagoseyjum. Reyndar veitti Darwin finkunum ósköp litla athygli þegar hann stoppaði við í siglingunni umhverfis hnöttinn, og þegar heim var komið hreifst hann fyrst að svipuðu mynstri þróunar og sérhæfingar á mismunandi eyjum í hermifuglum (mockingbird).

Þróun á löngum tíma

Kenning Darwins gengur út á að breytingar verði á tegundum kynslóð fram af kynslóð, m.a. vegna áhrifa náttúrulegs vals. Yfir hinn óralanga tíma sem lífverur hafa byggt jörðina verða því breytingar á tegundum, þær lagast að umhverfi sínu og greinast í ný form og stundum aðskildar tegundir. Darwin lagði mikla áherslu á mikilvægi tímans og uppsöfnun smárra breytinga, og þróunarfræði nútímans hefur staðfest þetta. En þótt að þróun sé óhjákvæmileg á lengri tímaskala, þá getur hún einnig gerst hratt.

Þróun á stuttum tíma á Galapagos

Þegar Pétur og Rósamaría Grant komu til eyjanna fyrir um 40 árum, ákváðu þau að einbeita sér að finkum á einni lítilli og óbyggilegri eyju, Dapne Major. Eyjan er það lítil að þau gátu kortlagt stofninn mjög rækilega og fylgst með einstaklingum og afkomendum þeirra. Þau vonuðust til að geta rannsakað vistfræði finka í náttúrulegu umhverfi, en urðu sér til undrunar einnig vitni að þróun á nokkrum kynslóðum.

Lífríki Galapagoseyja verður fyrir miklum áhrifum frá straumakerfum Kyrrahafsins. El nino og La nina hafa áhrif á úrkomu á eyjunum, sem sveiflast frá blautum árum til svíðandi þurrka. Þetta breytir framboði og samsetningu fræja á eyjunum og þar með eiginleika finkanna.

Grant hjónin komu hingað til lands haustið 2009, og héldu fyrirlestur á afmælisári Darwins.  Þau sýndu sveiflur í stærð gokka í finkustofninum á eyjunni Dapne major. Þau sýndu líka að við vissar umhverfisaðstæður getur sérhæfing finkanna horfið, og tvær tegundir runnið saman í eina.

Grant hjónin koma aftur til landsins, og halda erindi 22. maí n.k. í Norrænahúsinu. Erindin eru öllum opin og verða hin forvitnilegustu.

Tilurð nýrra finka á Galapagos

Í bók þeirra hjóna sem út kom 2014 segir frá  athyglisverðu dæmi, vísi að nýrri tegund. Sagan hófst þegar sérstök finka birtist á eyjunni. Hún var með stærri gogg en hinar, gat borðað kaktusaldin og söng annað lag. Grant hjónin kölluðu hana Big bird. Þessi finka makaðist og afkomendur þeirra erfðu gogginn og sönginn. Fuglar geta verið mjög fastheldnir á söng, og nota hann til að velja sér maka af réttri tegund. Afkomendur Big bird pöruðust aðallega við systkyni sín eða ættingja, og þannig viðhélst söngurinn og goggurinn sem var svo góður fyrir kaktusaldin-átið.

Það er vissulega fullsnemmt að álykta að afkomendur Big bird séu orðin ný tegund, stofninn er smár og breytingar á umhverfi geta kippt undan þeim fótum. En þetta dæmi sýnir hvernig með einföldum hætti, vistfræðileg sérhæfing og makaval getur myndað aðskilda hópa. Líkön hafa sýnt að ef þessir þættir haldast í hendur, aukist líkurnar á aðskilnaði í tvo hópa og þar með tegundir.

Eftirskrift:

Pistill þessi er byggður á eldri skrifum, en uppfærður í tilefni heimsóknar Granthjónanna.

Leiðrétting. Pétur benti á að La nina var misritað, ég er honum þakklátur fyrir ábendinguna.

Ítarefni:

JONATHAN WEINER NY Times 4. ágúst 2014 In Darwin’s Footsteps

Arnar Pálsson | 21. ágúst 2009 Finkurnar koma

Arnar Pálsson | 1. september 2009 Heimsókn Grant hjónanna

Myndband um rannsóknir þeirra
https://www.youtube.com/watch?v=n3265bno2X0Upplýsingar af vef PBS
http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/01/6/l_016_01.html

Innrás og útrás gæsanna

Milli borgarsvæða Írlands og heimskautasvæða Norður Kanada: Rannsóknir á lífi margæsa

Freydís Vigfúsdóttir flytur erindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags. Erindið verður flutt mánudaginn 27. nóvember kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju, náttúrufræðihúsi Háskóla Íslands. Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

Ágrip af erindi:

Í fyrirlestrinum verður fjallað um rannsóknir á margæsum en margæsir sem eru fargestir á Íslandi og vetra sig á Írlandi, verpa á Heimskautasvæðum Norður Kanada og eru varpsvæði þeirra ein þau norðlægustu sem þekkjast meðal fuglategunda. Ísland gegnir mikilvægu hlutverki sem viðkomustaður en gæsirnar þurfa að safna nægum forða hérlendis bæði til eggjamyndunar sem og til að knýja hið 3000 km langa farflug, þvert yfir Grænlandsjökul, á varpstöðvarnar á 80´N á Ellesmere-eyju og svæðunum í kring. Talningar benda til þess að þessi tiltekni stofn (aðeins rúmlega 30.000 fuglar) hafi allur viðdvöl hér á landi og um fjórðungur þess fari um Suð-Vestur horn Íslands.

Markmið verkefnisins er m.a. að kanna streitu í villtum dýrastofnum og takmarkandi þætti á farleið, en hér er þekktum einstaklingsmerktum fuglum fylgt á eftir alla farleiðina. Sagt verður frá aðferðum mælinga og niðurstöðum rannsóknanna sem mest hafa farið fram í Dublin á Írlandi og á Álftanesi á Íslandi. Einnig verður sagt frá leiðangri rannsóknarhópsins á heimskautasvæðin árið 2014 þar sem mælingar á varpstöð fóru fram og myndir af gróður- og dýralífi þessa einstaka og fáfarna svæðis verða sýndar.

Freydís Vigfúsdóttir er sérfræðingur við Háskóla Íslands. Freydís lauk BSc og MSc prófi í líffræði við Háskóla Íslands og PhD prófi frá University of East Anglia í Englandi. Freydís stundar rannsóknir í vistfræði sem lúta að álagi, atferli og hormónabúskap hánorrænna farfugla og sjávarlíffræði sem leitast við að skilja eðli og ástæður breytinga á fæðukeðjum hafsins.

Sjá nánar á vef HÍN http://www.hin.is/

Af kikvendum og bernskubrekum fuglafræðings

Arnþór Garðarson hlaut heiðurverðlaun Líffræðifélags Íslands fyrir ómetanlegt framlag til rannsókna í líffræði, á líffræðiráðstefnunni sem haldin var í október síðastliðnum. Við sama tilefni fékk Óttar Rolfsson verðlaun fyrir fjörlegt start á líffræðilegum ferli.

Arnþór flutti stutt ávarp á ráðstefnunni um vísindaferil sinn, og annað lengra um fuglana. Í stutta ávarpinu fjallaði hann um stöðu líffræðí og vísinda í nútíma samfélagi, og mikilvægi þekkingar á náttúrunni fyrir verndun jafnt og nýtingu.

Hann kryddaði frásögnina með skondnum sögum, meðal annars sínum fyrstu skrefum sem vísindamanns.

Hann var þriggja ára og bjó í Skerjafirði þegar seinna stríð hófst. Síðan atvikaðist það þannig að skip strandaði við Skerjafjörðinn, og Arnþór fékk að fara niður í fjöru til að kíkja. Hann ætlaði að prófa tilgátu.

Skipið sem strandaði var nefnilega sykurskipið, og tilgáta Arnþórs var sú að sjórinn væri orðinn sætur. Í ljós koma að sjórinn var ennþá saltur, þannig að fyrsta tilgáta Arnþórs féll.

En hann var ekki að baki dottinn, enda kominn með bragð fyrir vísindum ef ekki söltum sjó. Nokkru síðar flutti hann út á nes. Þar voru breskir hermenn með aðsetur. Arnþór áttaði sig á því að þeir töluðu ekki sama mál og íslendingar. Kýr töluðu heldur ekki sama mál og íslendingar. Önnur tilgátan varð sú að bretar og kýr tala sama mál. Athuganir sýndu það var rangt. Féll sú tilgáta líka.

Arnþór hélt samt áfram á svipaðri braut, því vísindaleg hugsun hans fann sér farveg í áhuga á fuglum. Hann birti sína fyrstu grein í Náttúrufræðingnum 17 ára gamall. Hún var um fugla á Seltjarnarnesi, rituð í félagi við Agnar Ingólfsson og myndskreytt af Arnþóri sjálfum (dæmi hér fyrir neðan).

Fyrirlestrar Arnþórs eru passleg blanda af staðreyndum og glettni. Hann fjallar sposkur um kikvendi af ýmsum gerðum, háttum þeirra og sérviskum. En þegar fuglar eru annars vegar, er eins og kvikni á túrbódrifinu. Áhugi hans er heillandi og smitandi í senn.

Arnþór hefur einnig verið ötull baráttumaður fyrir verndun vistkerfa og náttúru hérlendis. Hann var til dæmis forvígismaður að friðun Þjórsárvera, og hefur verið leiðarljós fyrir íslenska náttúruvernd um áratugabil.

Fjallað var um störf Arnþórs á vef HÍ í tilefni af verðlaunaafhendingunni.

Arnþór Garðarsson, dýrafræðingur og prófessor emeritus í dýrafræði við Líf- og umhverfisvísindadeild HÍ,  hlaut verðlaun fyrir farsælan feril og ómetanlegt framlag til rannsókna og vöktunar á náttúru Íslands og frumkvöðlastarf í verndun íslensks votlendis. Arnþór hóf sinn vísindaferil  snemma en hann birti sína fyrstu grein um fugla í Náttúrufræðingnum árið 1955, þá 17 ára gamall.

Hann lauk BS-prófi í dýrafræði frá Háskólanum í Bristol á Englandi og doktorsgráðu frá Háskólanum í Berkeley í Kaliforníu 1971.  Arnþór hóf kennslu við gömlu líffræðiskor Háskóla Íslands 1969, ári eftir að byrjað var að bjóða upp á námið, og varð prófessor árið 1974. Kennslugreinar hans voru dýrafræði hryggdýra og hryggleysingja og svo sérsvið hans, fuglafræði. Meðal afreka Arnþórs á vísindasviðinu eru rannsóknir á vistfræði Þjórsárvera sem hófust fyrir nærri 50 árum. Þetta voru fyrstu umhverfisrannsóknir sem unnar voru vegna hugsanlegra stórframkvæmda hér á landi. Friðlýsing Þjórsárvera og skráning þeirra á Ramsar-sáttmálann um verndun votlendis með alþjóðlegt mikilvægi er fyrst og fremst Arnþóri að þakka. 

 

Ítarefni:

Heiðursverðlaun líffræðifélagsins 2017.

Agnar Ingólfsson og Arnþór Garðarsson 1955 Fuglalíf á Seltjarnarnesi Náttúrufræðingurinn 25. árgangur.

Svör við þróunargátunni undir Herðubreið

Þróun lífvera er staðreynd. Hlutverk náttúrulegs vals í tilurð fjölbreytileika lífsins er ekki í vafa. Aðrir þróunarkraftar eru til dæmis stökkbreytingar - nýjar verða til í hverri kynslóð, tilviljun - sem breytir tíðni gerða, stofnbygging - t.d. vegna fars einstaklinga eða fjúkandi fræja og endurröðun - sem stokkar upp erfðasamsetningu stofna og býr til nýjar samsetningar í hverri umferð. Einnig kemur náttúrulegt val í nokkrum myndum. Það getur varðveitt vissa eiginleika en einnig ýtt undir betrumbætur og nýjungar. Það getur líka viðhaldið stöðugleika eða ólíkum gerðum við mismunandi aðstæður.

Þegar talað er um þróunarráðgátuna, er átt við hinar mörgu spurningar sem ósvarað er, t.d. um hlutfallslegt mikilvægi þróunarkraftana eins og áhrif tilviljunar og náttúrulegs vals.

Spurninguna má orða sem svo, hversu fyrirsjáanleg er þróun? Ef þróun einhvers hóps væri endurtekin, myndi hún verða eins eða mjög ólík? Við getum vitanlega ekki svarað þessari spurningu beint, t.d. er ómögulegt að prófa hvort að maðurinn myndi þróast aftur ef við gætum spólað 5 milljón ár aftur í tímann og byrjað með sameiginlegan forföður manns og simpansa.

En það er hægt að skoða aðskilda stofna innan sömu tegundar og athuga hvort að þeir hafi þróast í sömu átt.

Það er einmitt það sem Sigurður Snorrason og félagar við HÍ, ásamt vinum sínum á Hólum, eru að rannsaka. Þau eru að kanna hvort að dvergbleikjur sem finnst í mörgum lindum á gosbelti íslands hafi þróast á sama hátt eða mismunandi.

Rannsóknin felur í sér samanburð á útliti, vistfræði og erfðamengi ólíkra stofna. Dvergbleikjurnar eru agnarsmáar, þær verða kynþroska 10-15 sm langar og eru handónýtar til átu. Það er líka bannað að veiða þær, amk innan þjóðgarða.

Til að ná í sýni fór Sigurður og félagar upp á hálendið síðastliðið sumar. Við Herðbreið hittu þeir fyrir Gísla Einarsson og landagengið hans. Viðtal við Sigurð og myndir af fiskunum og sýnatökunni má sjá í Landanum sem sýndur var fyrir rúmri viku. Myndskeiðið hefst á 11 mínútu, og er vel þess virði að skoða.

Myndin sem fylgir pistlinum er af Sigurði og Zophoníasi samstarfsmanni hans við Hvannalindir 2016.

Nóbelsverðlaun í efnafræði: Rafeindasmásjármyndir af stórum lífsameindum

FRÆÐSLUFUNDUR VÍSINDAFÉLAGS ÍSLENDINGA

Rafeindasmásjármyndir af stórum lífsameindum í hárri upplausn

Fyrirlesari:
Auður Magnúsdóttir, forseti Auðlinda- og umhverfisdeildar Landbúnaðarháskóla Íslands.

Fundarstjóri:
Kristján Leósson, Nýsköpunarmiðstöð Íslands

Salur Þjóðminjasafns Íslands, Fimmtudaginn 1. nóvember kl. 12:00

Ágrip:

Í ár hlutu þeir Richard Henderson (MRC Laboratory of Molecular Biology, Cambridge) Jacques Dubochet (Háskólanum í Lausanne) og Joachim Frank (Columbia University, New York) Nóbelsverðlaunin í efnafræði vegna vinnu sinnar við að þróa og nýta rafeindasmásjáraðferðir til þess að ákvarða þrívíddarbyggingu stórra lífsameinda í mjög hárri upplausn. Hin hefðbundna aðferð við að ákvarða þrívíddarbyggingu próteina og annarra lífsameinda í hárri upplausn hefur verið röntgenkristallagreining en sú aðferð hefur þá annmarka að mynda þarf kristalla úr lífsameindunum sem getur reynst mjög erfitt og að auki þarf til þess mikið magn af hreinum lífsameindum. Henderson, Dubochet og Frank lögðu grunninn að tækniframförum í rafeindasmásjárgreiningu á þrívíddarbyggingu lífsameinda þannig að eftir 2010 fóru rafeindasmásjárgreiningar að geta keppt við röntgenkristallagreiningar í upplausn en án þess að þurfa að kristalla eða hreinsa mikið magn af lífsameindunum fyrst. Þetta hefur gífurlega þýðingu þegar kemur að því að skýra virkni til dæmis frumuhimnupróteina og stórra flóka (e.complex) margra lífsameinda.

Kaffiveitingar frá kl 11.30. Öll velkomin.

Lífið í hrauninu – lífríki í vatnsfylltum hraunhellum í Mývatnssveit

Þótt Ísland sé ungt, er lífríki þess makalaust fjölbreytt. Líf í vötnum og straumum er sérstaklega forvitnilegt, því uppskipting stofna getur magnað upp mun á milli þeirra.

 

Einstaklega spennandi lífvera í því samhengi er bleikjan, sem er framúrskarandi fjölbreytileg tegund. Hún lifir sem sjógöngufiskur, en einnig staðbundinn. Meðal annars í litlum afmörkuðum lindum og lækjum við hraunjaðra. Eitt magnaðasta búsvæði bleikjunnar er í hraunhellum við Mývatn.

 

Bjarni K. Kristjánsson, Camille Leblanc, Árni Einarsson og samstarfsmenn hafa rannsakað bleikurnar í hraunhellum um nokkura ára skeið. Síðdegis munu þau halda opið erindi um rannsóknirnar, sem ég hvet alla til að mæta á. Tilkynningu HÍN:

 

Lífið í hrauninu – lífríki í vatnsfylltum hraunhellum í Mývatnssveit

 

Bjarni K. Kristjánsson og Camille Leblanc flytja erindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags. Erindið verður flutt mánudaginn 30. október kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju, náttúrufræðihúsi Háskóla Íslands. Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

Ágrip af erindi:

Í fyrirlestrinum verður fjallað um rannsóknir á vatnsfylltum hraunhellum í kringum Mývatn. Slíka hella má finna á nokkrum stöðum við vatnið, en þeir eru algengastir á Haganesi (SV við vatnið) og í landi Vagnbrekku og Vindbelgs (NV við vatnið). Í fjölmörgum hellum má finna dvergbleikju, sem Mývetningar nefna gjáarlontur. Bleikjan í aðskildum hellum myndar sérstaka stofna og er einnig erfðafræðilega ólík bleikju í Mývatni. Hellastofnarnir eru litlir, 50 – 500 fullorðnir fiskar. Markmið rannsóknana er að fylgjast með bleikjustofnum í 20 hellum til að svara spurningum um þróun í litlum stofnum í náttúrunni og hvernig umhverfisþættir geti mótað hana. Verkefnið hófst árið 2012 og eru hellarnir heimsóttir í júní og ágúst. Þá eru eins margir fiskar og mögulegt er veiddir lifandi, með rafmagni og gildrum. Fiskarnir eru mældir og merktir þannig að hægt sé að þekkja aftur einstaka fiska. Auk þess hefur annað lífríki hellana verið kortlagt.

 

Niðurstöður sýna að í hverjum helli er einfalt samfélag smádýra. Þessi samfélög eru tengd umhverfi hellana, bæði þegar hellar eru bornir saman og þegar skoðaður er breytileiki innan þeirra. Þessi smádýr eru mikilvæg fæða bleikjunar í hellunum, en hún er einnig mjög háð utanaðkomandi fæðu (flugum), sem mest öll kemur úr Mývatni. Bleikjan er talsvert ólík í útliti milli hella, og sömuleiðis vöxtur hennar. Auk þess má sjá töluverðan breytileika í vexti milli ára og á milli þeirra meginsvæða þar sem hellana er að finna.

 

Niðurstöðurnar fela í sér mikilvægar nýjar upplýsingar um eðli fjölbreytni í litlum náttúrulegum stofnum og hvernig umhverfisþættir geta mótað slíka fjölbreytni. Slík þekking er mikilvæg fyrir upplýsta ákvarðanatöku varðandi verndun og nýtingu náttúrunnar.

Líffræðiráðstefnan 26. til 28. október 2017

Ráðstefnan spannar alla líffræði, frá mönnum til þörunga, vistkerfum til efnaskiptakerfa, og stjórnröðum gena til flóka prótína.

Staðfestir öndvegisfyrirlesarar:

Why trace metals matter in environmental microbiology
Jean-Philippe Bellenger

The role of intracellular waste and recycling in cancer

Margrét H. Ögmundsdóttir

Human genetics as big data science

Gísli Másson

The North Atlantic subpolar gyre regulates marine ecosystems

Hjálmar Hátún

Sátt eða sundrung? Sambúð manns og náttúru í fjórum heimsálfum / Synergy or segregation?: Interplay between man and nature in four continents

Hafdís H. Ægisdóttir

Þar að auki munu tveir lífvísindamenn hljóta verðlaun fyrir ævistarf og glæsilegt upphaf ferils.

Dagskrá í heild sinni er aðgengileg á vef liffræðifélagsins.

Skráningarvefur er nú lokaður en hægt er að skrá sig á vettvangi, fundurinn er öllum opinn.

Aðstandendur ráðstefnunar eru Líffræðifélag íslands, Hafrannsóknarstofnun, Líffræðistofa HÍ, Verk og náttúruvísindasvið HÍ, Lífvísindasetur HÍ, Háskólinn á Hólum,Landbúnaðarháskóli Íslands ásamt fleirum.

Nánari upplýsingar, um ráðstefnu og haustfagnað birtast á þessari vefsíðu félagsins biologia.is.

Myndirnar sýna, genatjáningu í fóstrum ávaxtaflugna (efri) og mosa á toppi Esjunnar (neðri). Efri mynd tók Misha Ludwig, þá neðri pistlahöfundur.