Jane Goodall í Bíó paradís

Hún var 23 ára menntuð sem ritari, en með einlægan og djúptæðan áhuga á dýrum, þegar hún ferðaðist til afríku árið 1960. Hún fékk tækifæri hjá Louis Leaky og átti eftir að kollvarpa sýn okkar á manninn og skilningi á hegðan ættingja okkar.

Jane Goodall gerði grundvallaruppgötvanir á atferli simpansa. Hún fylgdist með simpanasnum David Graybeard nota grein sem verkfæri til að ná í fæðu. Á þeim tíma var talið að "hinn viti borni" maður væri eina tegundin á jörðinni sem notaði verkfæri. Um uppgötvanir hennar sagði hann:

Now we must redefine ‘tool’, redefine ‘man’, or accept chimpanzees as humans

Kvikmyndin Jane fékk tilnefningu til Bafta verðlauna, og hefur hlotið 17 aðrar tilnefningar til verðlauna á kvikmyndahátíðum um allan heim.

Okkur til láns verður myndin sýnd í Bíó Paradís nú um helgina.

Laugardagur 10. febrúar kl 16:00
Sunnudagur 11. febrúar kl 16:00
Sunnudagur 11. febrúar kl 18:00

Ekki missa af þínum miða hér!
Viðburðurinn á Facebook
Á heimasíðu Bíó Paradís

Forsaga myndarinnar er sú að ritstjórar National Geographic komust á snoðir um rannsóknir Jane Goodall og fengu að ljósmynda hana í feltinu gegn því að styrkja starfið. Upp úr því spratt einstakur bálkur greina um simpansana og rannsóknir Jane og félaga, hver annarri betri.

Stuttu upp úr 1960 sendi National Geographic ljósmyndarann Hugo van Lawick og kvikmyndatökumenn til að taka myndir af Jane og öpunum. Myndefnið var notað í kvikmynd sem kom út árið 1965. En það lá síðan óhreyft í áratugi uns það kom aftur í leitirnar. Brett Morgen fékk filmurnar í hendurnar og hófst handa við að rannsaka fyrstu ár Jane í Gombe, og var afraksturinn "Jane" frumsýndur í október síðastliðnum.

Bíómyndin Jane fær einróma lof gagnrýnenda og áhorfenda, og þykir bæði hjartnæm og vísindalega fróðleg. Samkvæmt umsögnum er saga Jane sem frumkvöðuls í rannsóknum í forgrunni, en  ástarævintýri Jane og Hugós bættir við tilfinningalegri vídd (sem við ástríðufullu aparnir þrífumst á).

Jane Goodall uppgötvaði snemma að simpansanir og náttúran þarfnast verndar okkar. Gengdarlaus ofnýting auðlinda jarðar eyðir búsvæðum og útrýmir dýrum og plöntum. Þess vegna stofnaði hún Jane Goodall institute og ferðast um heiminn til að brýna fyrir (sérstaklega ungu) fólki að vernda náttúruna og minnka áhrif okkar á villtar tegundir og búsvæði.

Við íslendingar vorum svo heppin að Jane heimsótti okkur í fyrra og hélt stórkostlegt erindi í Háskólabíói. Nú er unnið að því að tryggja sýningarrétt á bíómyndinni um Jane í kvikmyndahúsum hérlendis, okkur til ununar, fróðleiks og hvatningar.

Stiklur, umsagnir og fleira

Jane - kvikmyndin.

Stikla af Jane.

NY Times review: ‘Jane’ Is an Absorbing Trip Into the Wild With Jane Goodall

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir. „Hver er Jane Goodall og hvert er hennar framlag til vísinda og fræða?“ Vísindavefurinn, 3. janúar 2011. Sótt 9. desember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=58124.

 

Klónun apa og apakóngur fortíðar

Eitt frægasta kínverska ævintýri fimmtándu aldar fjallar um apakónginn, Sun Wukong, sem bjó yfir stórbrotnum eiginleikum og ómældri hrekkvísi. Í upphafi lék vindhviða við steinegg á hæsta tindi og fram spratt apakonungurinn. Kraftar hans ótrúlegir og gat hann breytt sér í allra kvikinda líki. Hár hans voru gædd þeim göldrum að geta breyst í klóna af apakóngnum sjálfum. Því er fréttin af klónuðum öpum í Kína ansi forvitnileg.

Klónun og Dollý.

Klónun gerist í náttúrunni, t.d. við knappskot eða þegar ný tré vaxa upp af brotnum greinum eða fallinni ösp (sbr. stikklinga). Hægt er að klóna lífverur á tilraunastofu með því að einangra fósturfrumur, eins og gert var með apafóstur á fjögura frumu stigi.

Allir kannast við klónuðu kindina Dolly en það voru lömbin Megan og Morag sem ruddu brautina. Eða réttara sagt vísindamennirnir við Roslin rannsóknastöðina í Skotlandi sem klónuðu lömbin. Eða reyndar John Gurdon sem klónaði froska upp úr miðri síðustu öld.

Megan, Morag, Dollý og nafnlausu froskar John Gurdons, voru búnin til með kjarnaflutningaaðferð, sem byggir á því að fjarlægja kjarna úr eggi og hvata samruna líkamsfrumu við eggið (e.  Somatic cell nuclear transfer, skammstafað SCNT, bein þýðing væri e.t.v. líkamsfrumu kjarnaflutningur). Í tilfelli Dollýar var kjarninn úr kind af Finn-Dorset kyni, en eggið úr Scottish blackface kind. Því var auðvelt að greina upprunan við fæðingu, en uppruni kjarna Dollýar var einnig staðfestur með sameindaerfðafræði.

Klónun er ekki skilvirk aðferð. Af 277 eggjum sem fengu kjarna úr júgurfrumu komust 29 óhult í gegnum fyrstu frumuskiptingarnar og gátu myndað kímblöðru. Af 29 kímblöðrum sem voru fluttar í leg Scottish Blackface-kinda náðu 13 að bindast legveggnum. Aðeins eitt fóstur gat af sér lifandi lamb (6LL3) sem fékk nafnið Dollý. Þegar hún var kynnt árið 1997 upphófst fjölmiðlafár. Sumir héldu að hægt væri að klóna allar lífverur en aðrir að Dolly hefði fæðst fyrir heppni.

Klónun margra dýra en ekki apa.

Síðan þá hafa 23 tegundir dýra hafa verið klónuð, t.d. svín, kýr, kindur, kettir og hundar, en engum hafði tekist að klóna apa. Þrátt fyrir margvíslegar tilraunir. Til dæmis gerðu Shoukrat Mitalipov stofnfrumusérfræðingur og félagar hans í Oregon  tilraunir með 15.000 egg úr öpum, án árangurs.

Ókleifi þröskuldurinn virðist hafa verið mörkun kjarnanna. Mörkun gerist í þroskun, þeas frumurnar sem kjarnir komu úr hafa þroskast á ákveðna braut, t.d. í forvera taugakerfis eða húðar. Og kjarnar starfa ólíkt í slíkri frumu og frjóvgaðri eggfrumu.

Allar frumur líkamans eru með sama erfðaefni. Munurinn á þeim er sá að þær nota mismunandi gen. Þetta er best útskýrt með ímynduðu dæmi. Segjum að taugafrumur noti kannski 10.000 gen og lifrarfrumur 8.000, en bara 5000 þeirra eru sameiginleg.

Virkni genanna er stýrt af nákvæmum kerfum, framleiðsla tiltekinna próteina er skrúfuð upp eða niður eftir aðstæðum og þegar þroskun vindur fram. Stýringin felst m.a. í því að pakka eða afpakka tilteknum svæðum á litningum, sem gerir frumum kleift að muna. Frumur í húð eru með ákveðin litningasvæði pökkuð, og allar frumur sem af þeim koma einnig. Þannig muna þær að þær eru húð, og framleiða rétt prótín. En ekki t.d. meltingarensím eða taugaboðefni.

Árangurinn í klónun veltur á því hversu vel gengur að endurstilla kjarna gjafafrumunar. Tilraunir til að klóna apa hafa mistekist. Spurningin er hvort að það sé vegna þess að aðferðir okkar eru ófullkomnar eða vegna þess að klónun virki ekki fyrir þennan hóp dýra, sem við erum svo lánsöm að tilheyra.

Klónun apa(fósturs) með endurforritun kjarna

Í janúar 2018 birtist grein í Cell frá Qiang Sun og samstarfsmönnum við Taugalíffræðistofnunina í Shanghai, sem sýndi hvernig hægt er að klóna makakísmáapa með kjarnaflutningsaðferðinni. Sun og félagar yfirstígu hindranir sem stöðvuðu alla aðra.

Nýjungarnar voru tvennskonar.

Í fyrsta lagi að nota tiltekin efni og RNAboð til endurforrita erfðaefni frumunar. Um var að ræða efni sem hafa áhrif á litnið og mRNA fyrir ensmím sem breytir aðgengi að erfðaefninu.

Í öðru lagi notuðu þeir fósturfrumur úr öpunum, en ekki frumur úr fullorðnum apa eða ungviði. Dollý var t.d. klónuð úr frumum úr júgri, mögulega stofnfrumu. Fósturfrumur er almáttugari en venjulegar frumur. Húðfruma getur bara af sér húðfrum, ekki heilan líkama.

Seinna atriði þýðir að klónun fullorðins apa hefur ekki tekist. Um var að ræða klónun á fóstri, ekki fullorðnum apa.

Í tilrauninni var unnið með rúmlega hundrað egg, sem kjarninn hafði verið fjarlægður úr. Þau voru látin renna saman við stakar þekjufrumur úr fóstri, sem gaf 109 kímblöðrur (fóstur með um 200-300 frumur). Eðlilegur frumuklasi fannst í 79 kímblaðranna og voru þau fóstur sett i staðgöngumæður (21 talsins). Bara 6 fóstur leiddu til eðliegrar meðgöngu, og einungis tveir apar (Hua Hua og Zhong Zhong) fæddust.

Þeir fæddust eftir 135 og 137 daga, sem er eðlileg meðganga fyrir makakísmáapana.

Klónun úr frumum fullorðins apa tókst næstum. Sun og félagar reyndu einnig að nota líkamsfrumur fullorðins apa, úr þekjufrumum eggbús. Svipaður fjöldi eggja var notaður, og árangurinn sambærilegur við hina tilraunina. Tveir apar gengu fulla meðgöngu og fæddust lifandi, en dóu báðir innan 2 daga. Áður höfðu slík fóstur komist 2/3 meðgöngunar, að 80 degi uþb.

Hví að klóna apa?

Hvers vegna voru þessar tilraunir gerðar? Í kjölfar klónunar Dollýar var fjallað um hvort eðlilgt væri að nota klónun til að fjölga fólki (e. reproductive cloning). Í flestur vestrænum ríkjum var slík klónun bönnuð, með lögum eða reglugerðum. Rætt hefur verið um hvort réttlætanlegt sé að nota klónun til að lækna sjúkdóma, t.d. leiðrétta erfðagalla í fóstri eða afkvæmi pars.

Slíkt virðist ekki vaka fyrir rannsóknarhóp Sun og félaga í Shanghai. Yfirlýst markmið tilraunanna er að útbúa líkan fyrir líffræði taugasjúkdóma eins og Alzheimer og Parkinson, sem ekki er hægt að herma eftir í músum. Þeir vilja nota klónun til að geta borið saman apa með og án alvarlegra stökkbreytinga, t.d. sem orsaka Alzheimer. Ef tveir apar eru nákvæmlega eins erfðafræðilega, nema hvað annar er með gallað gen, væri mögulega auðveldara að rannsaka líffræði sjúkdómsins.

Annmarkar og áhrif klónunar

Annmarkar á rannsóknaráætlun þeirra eru lítil sýnastærð og mögulega áhrif erfðaumhverfis. Síðan er það spurningin um áhrif klónunarinnar sjálfrar.

Sýnastærð er mikilvæg í vísindum. Samanburður á tveimur dýrum er ófullnægjandi, krafan er um stór þýði og að hægt sé að endurtaka rannsóknina. Það þyrfit mikinn fjölda apynja til að gefa eggin og ganga með fóstrin, og síðan heila heimavist sem aparnir þyrftu að búa í (spurning hvort að taugalíffræði apa í slíku Alcatraz sé rétta líkanið fyrir Alzheimer manna í nútímanum?). Jafnvel þótt búin verði til nokkur pör af öpum, með eða án tiltekinnar stökkbreytingar, þá þroskast hver þeirra á sinn hátt og alls óvíst að hægt sé að útbúa þeim nægilega svipað umhverfi.

Annað vandamál er að stökkbreytingin sem rannsaka á, getur haft framandi áhrif í apanum. Þ.e.a.s í erfðaumhverfi tegundarinnar eða jafnvel einstakling sem hún var sett í*. Rhesusapar, ættingjar makakísmáapanna, eru til dæmis með útgáfur gena sem valda sjúkdómum í manninum. En rhesusaparnir sýna engin einkenni sjúkdómsins, þótt þeir séu allir "stökkbreyttir". Ástæðan er sú að samhengi stökkbreytinga skiptir máli, bæði erfðafræðilegt samhengi og einnig umhverfislegt, sem er líka félagsumhverfi. Allt þetta á við um erfðasjúkdóma mannsins eins og Cystic fibrosis, krabbamein og Alzheimer.

Almenn gagnrýni er að lífverur sem myndast með klónun eru erfðafræðilega eldri en venjulegar lífverur. Klónun byggir á að "eldri" frumur sé notaðar í næstu kynslóð. Líkamsfrumur skipta sér oftar en stofnfrumur kynfruma. Í hverri skiptingu eru líkur á stökkbreytingum, og með fleiri skiptingum aukast líkurnar. Saman ber krabbamein. Fruma úr júgri "klónmóður" Dollýjar var kannski búin að skipta sér 20 sinnum, en kynfrumur eins og egg mun sjaldnar. Þar af leiðir, hætta er á að klónar verði erðfafræðilega gamlir.

Það felst mótsögn í því að klóna erfðafræðilega fullkomnar verur, með aðferð sem tryggir að þær verði ófullkomnar. Frá vísindalegu sjónarmiði er samt forvitnilegt að rannsaka mynstur stökkbreytinga í klónuðum lífverum, t.d. að kanna hvort líkur á krabbameinum aukist. Einnig forvitnilegt að rannsaka endurforritun kjarnanna, hversu vel hún tekst og hvort að frávikin hafi áhrif á ólíka vefi eða líffærakerfi.

Samantekt.

Nýleg rannsókn sýnir að klónun apa og jafnvel manna er kannski möguleg. Í þessari rannsókn var unnið með fóstrufrumur, ekki er því um klónun fullorðins apa að ræða. Klónun manna er bönnuð á flestum vesturlöndum. Miðað við vandamálin sem yfirstíga þarf við klónun apa, þarf því tæplega að óttast að klónaðan her apakóngsins í bráð.

Ítarefni:

*Í sumum tilfellum er rafstuð gefið til að virkja okfrumuna, og ýta þroskun fóstursins af stað.

**Það er sannarlega gagnlegra að skoða áhrif stökkbreytinga í því erfðaumhverfi sem þær finnast venjulega í. Það er kveikjan að rannsóknum sem miða að því að manngera mýs, þá eru settar inn mannaútgáfur af nokkrum genum og eiginleikar þeirra rannsakaðir.

Hlýnun Þingvallavatns og hitaferlar í vatninu

Hilmar J. Malmquist flytur erindi á vegum Hins íslenska náttúrufræðifélags. Erindið verður flutt mánudaginn 29. janúar kl. 17:15 í stofu 132 í Öskju, náttúrufræðihúsi Háskóla Íslands. Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

Ágrip af erindi:

 

Fjallað er um langtímamælingar á vatnshita í útfalli Þingvallavatns frá upphafi reglulegra mælinga á vegum Landsvirkjunar árið 1962 og fram til 2017 og þær mæliniðurstöður athugaðar í tengslum við veðurfarsbreytur á vatnasviðinu. Einnig er spáð í langtímaþróun ísalagna í vatninu og gerð grein fyrir vatnshitamælingum úti í vatnsbol Þingvallavatns sem hófust árið 2007 og varpa ljósi á lóðrétta hitaferla í vatninu.

 

Rannsóknirnar staðfesta að Þingvallavatn hefur hlýnað umtalsvert á síðastliðnum 30 árum eða svo, frá lokum kuldaskeiðs sem varði milli 1965 og 1985-86, og fellur hlýnun vatnsins vel að þróun hækkandi lofthita á vatnasviðinu. Ársmeðalhiti í vatninu hefur hækkað að jafnaði um 0,15°C á áratug sem sem er á svipuðu róli og í öðrum stórum, djúpum vötnum á norðlægum slóðum. Mest er hlýnunin að sumri til (júní-ágúst) með 1,3–1,6°C hækkun á meðalhita mánaðar á árabilinu 1962–2016. Fast á hælana fylgja haust- og vetrarmánuðirnir (september-janúar) með hækkun á meðalhita mánaðar á bilinu 0,7–1,1°C. Vegna hlýnunarinnar leggur Þingvallavatn bæði sjaldnar og seinna en áður og ís brotnar fyrr upp. Hlýnun vatnsins virðist einnig hafa eflt hitaskil og lagskiptingu úti í vatnsbolnum.

 

Spáð er í afleiðingar hlýnunarinnar fyrir lífríki vatnsins sem sumar hverjar virðast þegar vera mælanlegar, t.a.m. aukin frumframleiðsla, og sverja þær sig í ætt við breytingar í vistkerfum í vötnum annars staðar á norðurslóð. Þá hafa fordæmalausar breytingar átt sér stað nýlega í svifþörungaflóru vatnsins m.t.t. tegundasamsetningar og vaxtarferils á ársgrunni og kunna þær breytingar að stafa af samverkandi áhrifum hlýnunar og aukinnar ákomu næringarefna í vatnið.

 

Dr. Hilmar J. Malmquist er líffræðingur og forstöðumaður Náttúruminjasafns Íslands. Hilmar hefur um áratugaskeið sinnt margvíslegum vatnalíffræðirannsóknum, þ. á m. vöktunarrannsóknum í Þingvallavatni. Hilmar lauk sveinsprófi í líffræði frá Háskóla Íslands árið 1983, meistaraprófi í vatnavistfræði frá Hafnarháskóla 1985 og doktorsprófi í sömu grein frá sama skóla 1992.

Sjá nánar á vef HÍN.

Mynd tók A. Pálsson.

Hverra manna ert þú?

Við íslendingar höfum áhuga á ættfræði. Nýr kærasti er kynntur til sögunnar og innan 2 mínútna hafa foreldrarnir spurt hverra manna ert þú? Við viljum gjarnan vita fyrst þú vingast við dóttur okkar, hvaðan ert þú ættaður og hverjir eru ættingjar þínir?

Fyrir 17 árum gaf ég Greg Gibson leiðbeinanda mínum eintak af Njálu. Ég var í doktorsnámi í Norður Karólínu að rannsaka erfðir flókinna eiginleika og forms vængjanna. Greg fannst ættartölurnar í upphafi bókar sérstaklega forvitnilegar, sem bera merki um fornan og djúpstæðan áhuga okkar á ættum og uppruna. Frá forfeðrunum fáum við orðspor en einnig gen.

En hvað mörg gen fáum við frá hverjum forföður?

Hversu marga forfeður eigum við?

Og hvar í heiminum bjuggu forfeður okkar?

Svörin við þessum spurningum hafa afhjúpast á síðustu árum með bættum aðferðum til að greina erfðabreytileika manna á milli og betri líkönum í stofnerfðafræði. Með því að nota sameindagreiningar má finna hvaða litningar og hlutar þeirra koma frá föður, móður, öfum, ömmum og fjarskyldari forfeðrum.

Þú hlýtur að vera stoltur ef Egill Skallagrímsson var forfaðir þinn. En hversu mörg gen fékkst þú frá honum?

Við fáum helming gena okkar frá hvoru foreldri. Því leggur amma barnabarni til 1/4 gena, langamma 1/8 og langlangamma 1/16.

Fyrir nokkrum árum reiknaði ég út framlag Kóperníkusar til núlifandi afkomenda hans. Með hliðsjón af erfðum og miðað við 20 kynslóðir þeirra á milli var 1 milljónasti hluti erfðaefnis afkomandans frá Kóperníkusi.

Ef við gerum ráð fyrir 40 kynslóðum frá Agli til nútímaafkomenda hans er framlagið 1/1.000.000.000.000. Miðað við að erfðamengi okkar er 6.400.000.000 basar (á tvílitna formi), er ljóst að flestir afkomendur Egils fengu ekki einn einasta basa.

Jafnvel þótt maður horfi sér nær, á mynd af langlangömmu með hörkulegan svip vegna þess að myndatakan tók heila mínútu. Frá hverri langalangömmu fáum við 6.25% af erfðaefni okkar. Það er alvöru framlag. Um 1280 gen af þeim 20.500 sem finnat í erfðamengi okkar, komu frá henni.

Allar tölurnar hér að ofan eru meðaltöl, og öruggt er að sumir afkomendur fengu meira og aðrir minna. Ástæðan er sú að stokkun litninga er óregluleg, atburðirnir (endurröðun) sem klippa þá sundur og raða þeim saman aftur eru ekki það margir í hverri kynslóð. Þannig erfast stórir partar af litningum saman í gegnum margar kynslóðir. Af því leiðir að flestir afkomendur Kóperníkusar fengu ekkert, en aðrir meira af DNA frá kallinum.

Sú ástæða að litningar endurraðast treglega leiðir af sér athyglisverða staðreynd. Hvert okkar fær ekkert erfðaefni frá sumum forfeðrum í 7 lið. Við eigum ættfræðilega forfeður, sem lögðu okkur ekki til eitt einasta gen!

En framlagið hækkar vitanlega ef forfaðirinn (t.d. langalangamma í dæminu að ofan) kemur fyrir tvisvar eða oftar fyrir í ættartré einstaklings. Og því ofar sem við klifrum í ættartréð, því meiri verða líkurnar á að greinarnar tengist saman. Af þessu leiða mjög áhugaverð mynstur og staðreyndir, sem eru nátengt næstu spurningu, hvar í heiminum bjuggu forfeður okkar?

Hana ræðum við næst.

Leiðrétting, Gunnar benti mér á að reikningur á fjölda gena væri rangur, sjá athugasemd.

Sóttu erfðamengi löngu látins manns

Jane eina helgi í Paradís

Hún var 23 ára menntuð sem ritari, en með einlægan og djúptæðan áhuga á dýrum, þegar hún ferðaðist til afríku árið 1960. Hún fékk tækifæri hjá Louis Leaky og átti eftir að kollvarpa sýn okkar á manninn og skilningi á hegðan ættingja okkar.

Jane Goodall gerði grundvallaruppgötvanir á atferli simpansa. Hún fylgdist með simpanasnum David Graybeard nota grein sem verkfæri til að ná í fæðu. Á þeim tíma var talið að "hinn viti borni" maður væri eina tegundin á jörðinni sem notaði verkfæri. Um uppgötvanir hennar sagði hann:

Now we must redefine ‘tool’, redefine ‘man’, or accept chimpanzees as humans

Ritstjórar National Geographic komust á snoðir um rannsóknir Jane Goodall og fengu að ljósmynda hana í skóginum við rannsóknirnar, gegn því að styrkja starfið. Upp úr því spratt einstakur bálkur greina um simpansana og rannsóknir Jane og félaga, hver annarri betri.

Stuttu upp úr 1960 sendi National Geographic ljósmyndarann Hugo van Lawick og kvikmyndatökumenn til að taka myndir af Jane og öpunum. Hluti af myndefninu var notað í kvikmynd sem kom út árið 1965. En afgangurinn, tugir klukkustunda af rúllum, lá óhreyfður í áratugi. Þegar týndu filmurnar komu aftur í leitirnar fékk Brett Morgen þær í hendurnar og hófst handa við að rannsaka fyrstu ár Jane í Gombe.

Afraksturinn "Jane" frumsýndur í október síðastliðnum.

Myndin fékk í vikunni tilnefningu til Bafta verðlauna, og hefur hlotið 17 aðrar tilnefningar til verðlauna á kvikmyndahátíðum um allan heim.

Okkur til láns verður myndin sýnd í Bíó Paradís í febrúar.

Laugardagur 10. febrúar kl 16:00
Sunnudagur 11. febrúar kl 16:00
Sunnudagur 11. febrúar kl 18:00

Ekki missa af þínum miða hér!
Viðburðurinn á Facebook
Á heimasíðu Bíó Paradís

Stiklur, umsagnir og fleira

Jane - kvikmyndin.

Stikla af Jane.

NY Times review: ‘Jane’ Is an Absorbing Trip Into the Wild With Jane Goodall

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir. „Hver er Jane Goodall og hvert er hennar framlag til vísinda og fræða?“ Vísindavefurinn, 3. janúar 2011. Sótt 9. desember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=58124.

Ólympíuleikar í líffræði 2018, landskeppninn

Undankeppni fyrir val landsliðs framhaldsskólanna í líffræði fer fram 24. janúar nk.

Keppnin fer þannig fram að nemendur þreyta 60 mínútna próf sem samanstendur af 50 krossaspurningum á ensku. Prófinu fylgir orðalisti með þ‎ýðingum fræðilegra hugtaka. Önnur hjálpargögn eru ekki leyfð.

Frestur til skráningar er til föstudagsins 19. janúar.

Hver skóli sér um framkvæmd prófsins fyrir sína nemendur. Tengiliður fær sent pdf-skjal með prófinu á þriðjudaginn 23. janúar. Hann sér um að prenta út og fjölrita prófið og leggja það fyrir nemendur skólans miðvikudaginn 24. janúar kl. 10:00-11:00.

Þeir 15 nemendur sem flest stig hljóta í undankeppninni komast áfram í lokakeppni sem haldin verður í febrúar eða mars nk.

Þá verður valið landslið fjögurra nemenda til þátttöku í Alþjóðlegu Ólympíukeppninni í líffræði (IBO, International Biology Olympiad, http://ibo2018.karamudini.com/) sem haldin verður í Teheran í Íran í júlí 2018.

Samkvæmt reglum IBO mega ‏‏þ‏átttakendur í keppninni ekki hafa náð 20 ára aldri þann 1. júlí 2018 (verða að vera fæddir 1. júlí 1998 eða síðar).

Aðeins þeir nemendur sem uppfylla þessi skilyrði eru gjaldgengir í lokakeppnina.

Nánari upplýsingar hjá fulltrúum framhaldsskólakennara í IBO-nefnd Samlífs (Jóhönnu Arnórsdóttur MR, Þórhalli Halldórssyni FA og Karen Pálsdóttur FB) og á lifkennari.is.

Opinn aðgangur að vísindaþekkingu

Í vísindum var aðgengi að fræðigreinum lengi takmarkað, en breyting hefur orðið á undanförnum áratug.

Snemma komst á sú hefð að vísindamenn sendu greinar til birtingar í fagtímaritum, sem ákveðnir útgefendur sáu um i) að fá faglega aðilla til að rýna og meta, ii) búa til prentunar, iii) prenta og iv) dreifa á bókasöfn og fagaðilla. Í langflestum tilfellum afsöluðu vísindamennirnir sér höfundarétti til útgefenda. Vísindamenn fá næstum aldrei greiðslur fyrir greinar eða bækur (nema þeir sem gefa út vinsælar bækur eins og Leitin að uppruna ĺífs). 

Þetta er all sérstök uppsetning, sérstaklega í nútímanum, þar sem vísindamenn fá flestir peninga frá almenningi (samkeppnissjóðum á vegum fylkja, ríkis og ríkjabandalaga (ESB). Til dæmis útdeilir Bandaríska heilbrigðisstofnunin (NIH) hundruðum milljarða á ári, en hefur undanfarið gert þá kröfu að styrkþiggjendur skuli sjá til þess að niðurstöðurnar séu öllum aðgengilegar. Það er skynsamlegt, ríkið borgar fyrir rannsókn og vill að niðurstöðurnar séu ekki læstar niðri í skúffu. Þessi heimspeki er sterk í vísindum og hefur margar birtingarmyndir (aðgengi að gögnum og kennitölur vísindamanna).

Innan vísinda er straumurinn frá hinum klassísku vísindaritum. Public library of Science (PLoS, sem gefur út PLoS biology og PLoS one) er tilraun til að skapa mótsvar við hinum einkareknu vísindatímarits-útgáfum. Þar þurfa höfundar að borga fyrir prentkostnað (1300+ dali - hægt að fá þetta lækkað eða fellt niður ef rök eru fyrir hendi). PLoS er rekið á núlli, með greiðslum fyrir útgáfu, framlögum félaga og einkaaðilla. Gömlu veldin, Nature, Science, Elsevier hafa hakkast í PLoS, en ekki orðið ágengt. PLoS one birtir greinar, opnar fyrir athugasemdir og umræður um tilteknar greinar. Annar vettvangur fyrir opin skoðanaskipti vísindamanna er arxiv.org opinn síða fyrir handrit á sviði eðlisfræði, stærðfræði, líffræði og skyldra greina. Þar má nálgast 700.000+ handrit. Enn annað tímarit af sama toga eru peerJ og F1000research þar sem handrit, athugasemdir ritrýnara, andsvör höfunda eru birt opinberlega, samhliða loka útgáfu af greininni ef hún er samþykkt. Þannig er hægt að skoða þróun handrits, og fá oft fyllri umræðu um tæknileg atriði eða túlkun.

Nýverið var uppfærður upplýsingavefur hérlendis um opinn aðgang (opinnadgangur.is). Þar segir:

Sú hefð hefur verið í gildi allt frá því að fyrstu vísindatímaritin komu út á 17. öld að vísindamenn hafa ekki fengið borgað fyrir vísindaleg skrif sín. Með gamla útgáfufyrirkomulaginu fyrir tíma internetsins var möguleikinn til almennrar víðtækrar dreifingar á vísindaþekkingu ekki fyrir hendi. En með tilkomu internetsins urðu til nýir möguleikar í miðlun þekkingar. Tækifæri var fyrir hendi að birta afrakstur vísindastarfs í opnum aðgangi á internetinu öllum til afnota og framdráttar

Þrátt fyrir þetta eru enn miklar aðgangshömlur á útgefnu vísindaefni, oftast gjaldskyldar hömlur. Þessar yfirlýsingar voru upphafið að baráttunni fyrir opnum aðgangi að vísindaefni og fjölmargar stefnur um opinn aðgang hafa fylgt í kjölfarið

Annað skylt verkefni er opinvisindi.is, sem er skráahirsla fyrir íslenskar vísindagreinar. Þar er hægt að nálgast pdf útgáfur af vísindagreinum íslenskra vísindamanna.

Ítarefni og skylt.

AP. Gömul viðskiptaveldi og nútíminn

AP. Aðgengi að gögnum og kennitölur vísindamanna

Ofvirkur skrifari 50.000 bréfa heiðraður með mörgæs

Hvernig er best að heiðra miklar manneskjur?

Algeng leið er að nefna eitthvað eftir þeim, götur, hús, bækur eða lífverur. Eftir Alexander von Humboldt (1769-1859) var nefnd hafstraumur, skip, sýslur, bæir, tindar, og fjöldi tegunda lífvera, þar á meðal mörgæs. Eftir Humboldt eru nefndar fleiri tegundir lífvera og staðir en eftir nokkurri annari mannveru. Þar með talinn David Attenborough.

Alexander var prússneskur náttúrufræðingur sem uppgötvaði jafnhitalínur, gróðurbelti og samhengi náttúrunnar. Um hið síðastnefnda sagði hann, "í þessari löngu keðju orsaka og afleiðinga er ekki hægt að horfa á einangraðar staðreyndir". Hann skilgreindi vef lífsins, þá sýn sem við höfum af náttúrunni í dag. Hann lagði þannig grunninn að vistfræði og umhverfisfræði.

Við ræddum framlag Alexanders í pistli, maðurinn sem uppgötvaði náttúruna, sem innblásinn var af bókinni Uppfinning náttúrunnar (The invention of nature - Andrea Wulf, 2015). Alexander var menntaður jarðfræðingur en fór ungur að árum í fimm ára leiðangur til Suður ameríku og kannaði landshætti, lífríki og jarðmyndanir. Hann hafði ástríðu fyrir mælingum, tók með sér loftvog hvert sem var, en skapaði sér nafn sem duglegur vísindamaður og síðar sína einstöku hæfileika til að samþætta staðreyndir og skapa þannig nýja þekkingu.

Hann var afburða skarpur og minnugur en einnig ákaflega virkur, hann m.a. lauk prófi á undan skólafélögum sínum. Hann skrifaði rúmlega 50.000 bréf um ævina og fékk sent um tvöfaldann þann fjölda. Hann var einnig með málglaðari einstaklingum. Í bók Wulf er lýst spaugilegum fundi Charles Darwin og Alexanders. Sá fyrrnefndi hafði lesið ferðabók von Humboldts um S. ameríku og heillast algerlega. Darwin sagði,

Vegna aðdáum minnar á hinni frægu persónulegu ferðasögu [Humboldts], sem ég kann orð fyrir orð að hluta, afréð ég að ferðast til fjarlægra landa, sem fékk mig til að bjóða mig fram til siglingar á skipi hennar hátignar Hvutta (HMS Beagle).

Þrítugur Darwin hitti Humboldt (þá um sjötugt) á mannamóti. Margir höfðu komið til að hitta Humboldt og ræða vísindi. Humboldt hrósaði Darwin fyrir fína ferðasögu, en svo byrjaði hann að tala. Hver spurning Darwins eða athugasemdir annara gesta voru kveikjan að langri einræðu. Og sveiflaðist umræðuefni Alexanders frá náttúrufræði til heimspeki, fegurð til stjarna. Eftir þriggja tíma eintal lauk fundinum og Darwin var í losti. Hann hafði vonast til að ræða við Humboldt um stór mynstur í náttúrunni og breytileika lífvera, en í staðinn þurft að sitja undir samfelldri einræðu um allt, ekkert og allt þar á milli, áfram, afturábak, á hlið, hvolfi og undir stanslausum snúningi.

Þetta var eini fundur Darwins og Humboldt, sem er virkilega sorglegt því báðir bjuggu yfir færni til að samþætta staðreyndir og sjá fyrir sér krafta sem verka á lífverur yfir meginlönd og órvíddir tímans. Humboldt hafði áhuga á störfum Darwins, sent honum langt bréf þar sem hann þakkaði honum fyrir ferðabókina (Voyage of the Beagle) með ítarlegum athugasemdum og spurningum. Humboldt hafði lýst mörgum þeirra þátta sem byggðu upp þróunarkenningu Darwins, t.d. samhliða aðlaganir plantna á ólíkum meginlöndum og samkeppni í náttúrunni sem var drifkrafturinn í hugmyndinni um hvernig náttúrulegt val gat byggt þær aðlaganir. Darwin rissaði einmitt nótur í sitt eintak af ferðabók Humboldts, þar sem lýst var lífsbaráttu Cabybara dýranna við Orinoco fljótið í Venúsela og Kólumbíu. Hugmyndin um baráttu fyrir lífinu var síðan skýrar sett fram af Maltusi eins og þekkt er, en nótur Darwins benda til að þarna hafi tendrast kveikurinn.

Andrea Wulf lýsir því einnig í bók sinni hvernig lokakafli uppruna tegundanna kallaðist á við stemmingar í ferðabók Humboldts. Báðar málsgreinarnar lýsa í fyrstu einfaldri og friðsælli náttúrusýn, en hvetja lesendur til eftirtektar, og veita athygli suði náttúrunnar, iðandi lífkerfi, plantna og margskonar dýra. Málsgreinin í bók Humboldts endar á þessum orðum:

Skepnur skógarins draga sig í hlé í þykkninu, fuglarnir fela sig undir laufi trjánna, eða sprungum steinanna. En samt, í því sem virðist vera þögn, heyrum við þegar við hlustir er lagt hin veikustu hljóð berast um loftið, við heyrum lágstemmdann titring, samfellt skvaldur, suð skordýranna sem fylla, ef okkur leyfist slíkt orðfæri, allar lægri bylgjulengdir loftsins. Ekkert fær manninn betur til að finna víddir og orku þess sem lifir. Mýgrútur skordýra ferðast um jarðveginn og fljúga umhverfis plönturnar sem eru þurrkaðar af ástríðum sólarinnar. Margvísleg hljóð berast frá hverjum runna, frá rotnandi trjástofnum, glufum í bergi og úr jörðinni sem grafin er sundur af eðlum, hundraðfætlum og smádýrum. Svo margar raddir sem lýsa því yfir, öll náttúran andar; og að í sínum þúsund formum er lífið samofið sprungnum og þurrum jarðvegi, rétt eins og barmafullum vatnsföllum og öllu loftinu sem umlykur okkur.

Þegar Darwin hitti Humboldt var hann á kafi í sínu stærsta bókmenntaverki. Cosmos var bók sem hann skrifaði fyrir fólk, allt fólk ekki bara fræðinga eða listamenn.

Þar dró saman staðreyndir og þekkingu úr öllum áttum, með því að dæla út bréfum með spurningum og athugasemdum. Hann hlustaði tæplega á hugmyndir annara, bara staðreyndirnar sem hann reyndi að ná utan um sjálfur. Kosmos var gríðarlega vinsæl bók, það seldust 20.000 eintök í þýskalandi fyrst árið og hún var þýdd og prentuð á mörgum tungumálum. Humboldt fór með fólk í einstakt ferðalag, frá geimnum og inn til jarðar, gegnum jarðskorpuna og inn í möttulinn. Hann sveif um vetrabrautina og sólkerfið, fjallaði um far mannsins og lífríkið, frá dýrum og plöntum til örvera. Ein stærsta hugmynd bókarninnar var sú að jörðin væri barmafull af lífi, þar sem lífverur hengu saman í vef sem líktist fegursta og fíngerðasta neti.

Þarna fæddist nútíma hugmynd okkar um náttúruna, og nokkrar mikilvægar fræðigreinar í kjölfarið. Að mínu viti á Alexander von Humboldt allan heiður skilið, ekki síst þann að fá mörgæs nefnda eftir sér.

Þessi pistill og hinn fyrri hafa rétt kynnt tvo þræði í ævisögu og lífsstarfi Alexanders von Humboldts. Vonandi gefst okkur tími til að rekja síðar áhrif hans á aðra hugsuði, sýn hans á nýlendurnar og þrælahald, og aðra forvitnilega vinkla.

Mynd af Humboldt mörgæs er af vef wikimedia commons.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Humboldt_Penguin.jpg

Margrét Guðnadóttir veirufræðingur

Þau sorgartíðindi bárust í morgun að Margrét Guðnadóttir læknir féll frá 2. janúar síðastliðinn. Hún var veirufræðingur og hóf störf sín á Keldum undir leiðsögn Björns Sigurðssonar við rannsóknir á mæði-visnu veirunni.

Árið 2014 var talað við Margréti í sjónvarpsþættinum Brautryðjendur, sem fjallaði um konur sem brotið hafa múra og opnað gáttir.

Margrét var fyrsta konan sem skipaður var prófessor við Háskóla Íslands, og lýsti þeirri atburðarás ansi skemmtilega í þættinum. Margrét sagði,

það er best að þeir fái einu sinni umsókn frá kvenmanni, og vita hvað þeir gera...

Hún stóð í kálgarðsgallanum þegar hún fékk upphringingu frá útvarpinu, og frétti að starfið væri hennar.

Margrét var einstakur vísindamaður og frábær persónuleiki. Viðhorf hennar gagnvart vinnu og verkefnum var örugglega hluti af velgengni hennar. Hún sagði,

Mér hefur aldrei leiðst í vinnunni, einn einasta dag - aldrei 

Rannsóknir Margrétar snérust um hæggengar veirusýkingar mæði og visnu í kindum. Mæði-visnu veiran er af ætt lentiveira, eins og HIV. Margrét gerði tilraunir með bólusetningar, með óvirkjuðum mæði-visnu veirum, og lofa niðurstöðurnar mjög góðu. Rannsókn Margrétar og Kýpverskra samstarfsmanna frá árinu 2013 sýndi t.d. að mögulegt er að þróa bóluefni gegn lentiveirum. Mæði-visnu veiran er forvitnilegt líkan fyrir rannsóknir á lentiveirum og getur þannig nýst í baráttunni við HIV.

Framlag Margrétar til veirufræði var mikið og merkilegt, og hún var glæsileg fyrirmynd íslenskum vísindamönnum. Hennar verður sárt saknað.

Ítarefni:

Vefur HÍ 2011 Margrét Guðnadóttir heiðursdoktor við HÍ

Viðtal í Læknablaðinu 2009 Veirufræðingur af lífi og sál. Viðtal við Margréti Guðnadóttur

Gudnadóttir M, Demosthenous A, Hadjisavvas T. Vaccination delays Maedi-Visna lentivirus infection in a naturally-infected sheep flock. BMC Vet Res. 2013 Jan 22;9:16. doi: 10.1186/1746-6148-9-16.

Guðmundur Pétursson. „Hver var Björn Sigurðsson og hvert var hans framlag til vísinda?“. Vísindavefurinn 14.1.2011. http://visindavefur.is/?id=58128.

Jane í trjánum, filman rúllar

Hún var 23 ára menntuð sem ritari, en með einlægan og djúptæðan áhuga á dýrum. Hún kom árið 1960 til Gombe í Tansaníu með það markmið að skoða atferli simpansa.

Jane Goodall gerði grundvallaruppgötvanir á atferli simpansa, m.a. sá hún David Graybeard nota grein sem verkfæri til að ná í fæðu. Á þeim tíma var álitið að maðurinn væri eina tegundin á jörðinni sem notaði verkfæri.

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir skrifuðu um feril Jane á vísindavefinn fyrir nokkrum árum. Þar segir:

Jane Goodall fæddist árið 1934 í London á Englandi. Frá barnæsku var hún afar áhugasöm um dýr, sér í lagi um framandi dýr Afríku. Þegar henni bauðst að heimsækja vinafólk í Kenía greip hún tækifærið og 23 ára gömul fór hún til Afríku í fyrsta sinn. Þar komst hún fljótt í kynni við fornleifa- og steingervingafræðinginn Louis S. B. Leakey sem heillaðist af óbilandi áhuga hennar og þekkingu á dýrum. Hann réð hana sem aðstoðarkonu sína og sendi hana árið 1958 aftur til London til að læra um atferli prímata. Leakey taldi að stóru aparnir gætu veitt innsýn í þróun prímata og þar af leiðandi þróun mannsins. Árið 1960 sendi hann Goodall til Gombe í Tansaníu til að fylgjast með atferli simpansa. Með sjónauka og skrifblokk að vopni hóf Jane athuganir sínar sem einkenndust af ótrúlegri þolinmæði og þrautseigju.

Goodall gerði fljótt merkilegar uppgötvanir. Til dæmis að simpansar voru ekki grænmetisætur eins og áður var talið heldur voru þeir alætur líkt og maðurinn. Þá uppgötvaði hún einnig að simpansar notuðu verkfæri. Hún fylgdist með hvernig simpansarnir hreinsuðu og snyrtu til greinar og notuðu þær svo eins og veiðistangir til að veiða termíta úr termítahraukum. Þessi uppgötvun kollvarpaði því þeirri hugmynd að það væri sérstaða mannsins að nota verkfæri. Þessar merkilegu niðurstöður urðu til þess að frekari fjárveitingar fengust í rannsóknir Goodall og þrátt fyrir að hún hefði ekki lokið grunnháskólagráðu var hún tekin inn í doktorsnám við Cambridge-háskóla.

Ritstjórar National Geographic komust á snoðir um rannsóknir Jane Goodall og fengu að ljósmynda hana í feltinu gegn því að styrkja starfið. Upp úr því spratt einstakur bálkur greina um simpansana og rannsóknir Jane og félaga, hver annarri betri.

Stuttu upp úr 1960 sendi National Geographic ljósmyndarann Hugo van Lawick og kvikmyndatökumenn til að taka myndir af Jane og öpunum. Myndefnið var notað í kvikmynd sem kom út árið 1965. En það lá síðan óhreyft í áratugi uns það kom aftur í leitirnar. Brett Morgen fékk filmurnar í hendurnar og hófst handa við að rannsaka fyrstu ár Jane í Gombe, og var afraksturinn "Jane" frumsýndur í október síðastliðnum.

Bíómyndin Jane fær einróma lof gagnrýnenda og áhorfenda, og þykir bæði hjartnæm og vísindalega fróðleg. Samkvæmt umsögnum er saga Jane sem frumkvöðuls í rannsóknum í forgrunni, en  ástarævintýri Jane og Hugós bættir við tilfinningalegri vídd (sem við ástríðufullu aparnir þrífumst á).

Jane Goodall uppgötvaði snemma að simpansanir og náttúran þarfnast verndar okkar. Gengdarlaus ofnýting auðlinda jarðar eyðir búsvæðum og útrýmir dýrum og plöntum. Þess vegna stofnaði hún Jane Goodall institute og ferðast um heiminn til að brýna fyrir (sérstaklega ungu) fólki að vernda náttúruna og minnka áhrif okkar á villtar tegundir og búsvæði.

Við íslendingar vorum svo heppin að Jane heimsótti okkur í fyrra og hélt stórkostlegt erindi í Háskólabíói. Nú er unnið að því að tryggja sýningarrétt á bíómyndinni um Jane í kvikmyndahúsum hérlendis, okkur til ununar, fróðleiks og hvatningar.

Jane - kvikmyndin.

Stikla af Jane.

NY Times review: ‘Jane’ Is an Absorbing Trip Into the Wild With Jane Goodall

Hrefna Sigurjónsdóttir og Margrét Björk Sigurðardóttir. „Hver er Jane Goodall og hvert er hennar framlag til vísinda og fræða?“ Vísindavefurinn, 3. janúar 2011. Sótt 9. desember 2015. http://visindavefur.is/svar.php?id=58124.